Nâng cao chất lượng sử dụng kết quả kiểm toán Nhà nước

Nhằm phát huy và tăng cường hơn nữa hiệu quả hoạt động giám sát của Quốc Hội, Hội đồng nhân dân đối với tất cả các lĩnh vực nói chung, và đối với lĩnh vực tài chính và ngân sách nhà nước nói riêng, ngày 11/3/2025 tại Trụ sở Kiểm toán Nhà nước, Hiệp hội kế toán và kiểm toán Việt Nam phối hợp với Kiểm toán Nhà nước tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Nâng cao chất lượng và hiệu quả sử dụng kết quả kiểm toán nhà nước phục vụ hoạt động giám sát của cơ quan dân cử về ngân sách nhà nước”.

Đây là một trong những hoạt động, nằm trong các hoạt động phục vụ, nội dung nghiên cứu, của đề tài cấp nghiên cứu khoa học cấp Bộ mang tên: “Sử dụng kết quả kiểm toán nhà nước phục vụ hoạt động giám sát của cơ quan dân cử về ngân sách nhà nước” do PGS.TS Đặng Văn Thanh – Nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban kinh tế ngân sách của quốc hội chủ nhiệm đề tài.

Tham dự Hội thảo còn có các Đại biểu đến từ các cơ quan Nhà nước, các chuyên gia đã và đang công tác tại các cơ quan của Quốc hội, các chuyên gia, các nhà khoa học thuộc các Viện nghiên cứu, các học viện, các trường Đại học, am hiểu về quản lý, sử dụng tài sản nhà nước và các đồng chí phóng viên thông tấn báo chí.

Bàn về vai trò của Kiểm toán Nhà nước phục vụ cơ quan dân cử trong thực hiện chức năng về ngân sách Nhà nước, PGS.TS Đặng Văn Thanh cho biết, có rất nhiều yếu tố, nhiều biện pháp để đảm bảo thẩm quyền, đảm bảo thực quyền và nâng cao chất lượng thảo luận và quyết định của cơ quan dân cử về tài chính, ngân sách nhà nước, nhưng quan trọng và có tính quyết định là ý kiến của kiểm toán nhà nước, sự hỗ trợ của kiểm toán nhà nước. Để Quốc hội, Hội đồng nhân dân có căn cứ thảo luận và quyết định, cũng như tiến hành giám sát hoạt động tài chính, đòi hỏi phải có đủ những tư liệu thông tin tối thiểu cần thiết. Thông tin cung cấp cho cơ quan dân cử phải minh bạch và có độ tin cậy cao. Trước hết là các thông tin về chiến lược và nhiệm vụ phát triển kinh tế -xã hội, định hướng tài chính - ngân sách, những đánh giá về ngân sách trung hạn, nguồn thu và nhiệm vụ chi.

Kiểm toán nhà nước cung cấp những thông tin, những ý kiến, những bằng chức là căn cứ để cơ quan dân cử nói chung, quốc hội nói riêng thực hiện quyền giám sát tốt cao đối với hoạt động nhà nước, trong đó có hoạt động tài chính nhà nước. Giám sát là quyền và trách nhiệm của cơ quan dân cử, là thực hiện quyền của người đại diện cử tri xem xét và xác định trách nhiệm chính trị của các đối tượng được giám sát để đảm bảo mọi công việc của nhà nước được thực hiện trôi chảy, quyền và lợi ích của người dân được đảm bảo. Để giám sát có chất lượng, ý kiến giám sát có hiệu lực rất cần những căn cứ và bằng chứng do kiểm toán cung cấp cùng các ý kiến mang tính khách quan của kiểm toán nhà nước.

Về giá trị của báo cáo kiểm toán, PGS.TS Đặng Văn Thanh khẳng định, cùng với việc xác định rõ địa vị pháp lý của KTNN, một điểm đáng quan tâm của Luật là quy định giá trị của báo cáo kiểm toán và trách nhiệm của KTNN đối với báo cáo kiểm toán. Báo cáo kiểm toán của KTNN là văn bản do KTNN lập và công bố để đánh giá, xác nhận, kết luận và kiến nghị về những nội dung đã kiểm toán. Đối với đơn vị được kiểm toán, báo cáo kiểm toán có giá trị bắt buộc thực hiện đầy đủ, kịp thời kết luận, kiến nghị kiểm toán của Kiểm toán nhà nước về quản lý, sử dụng tài chính công, tài sản công; thực hiện biện pháp để khắc phục yếu kém trong hoạt động của mình theo kết luận, kiến nghị của Kiểm toán nhà nước; báo cáo bằng văn bản về việc thực hiện kết luận, kiến nghị đó cho Kiểm toán nhà nước. Cơ quan hoặc người có thẩm quyền sử dụng kết luận kiểm toán quyết định chấp nhận kết luận kiểm toán của KTNN và phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về quyết định đó.

"Báo cáo kiểm toán của KTNN sau khi phát hành và công khai có giá trị bắt buộc thực hiện". Luật KTNN cũng quy định trách nhiệm pháp lý mà KTNN, kiểm toán viên nhà nước phải gánh chịu trong trường hợp có sai phạm gây thiệt hại cho đơn vị được kiểm toán thông qua việc quy định cho đơn vị được kiểm toán có quyền "Yêu cầu kiểm toán Nhà nước, Kiểm toán viên nhà nước bồi thường thiệt hại trong trường hợp gây thiệt hại cho đơn vị được kiểm toán theo quy định của pháp luật.

Từ đó, PGS.TS Đặng Văn Thanh nhấn mạnh các giải pháp để nâng cao chất lượng hoạt động giám sát của Quốc hội như: Giám sát việc quản lý, sử dụng TSNN và NSNN của Quốc hội không chỉ tập trung vào những vấn đề liên quan đến chính sách quản lý, sử dụng TSNN, chính sách tài khoá (như chính sách đầu tư, khai thác tài sản công chính sách thu NSNN; chính sách chi NSNN; chính sách bội chi, xử lý bội chi, nguồn bù đắp bội chi NSNN) mà cần xem xét trong mối liên hệ với các chính sách kinh tế vĩ mô khác (chính sách đầu tư, chính sách về lao động việc làm, chính sách về xoá đói, giảm nghèo,…). Giám sát việc quản lý, sử dụng TSNN và NSNN cần tập trung vào các cơ quan Nhà nước (cả trung ương và địa phương), các đơn vị, tổ chức kinh tế và cá nhân có quản lý và sử dụng TSNN, NSNN để thực hiện các nhiệm vụ.

Ths Hà Thị Tường Vy, Trường Đại học KD & CN Hà Nội, Hiệp hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam cho biết, thực tế sau 30 năm hoạt động, KTNN đã phát hiện và kiến nghị trên 740.000 tỷ đồng, trong đó tăng thu, giảm chi NSNN chiếm tỷ trọng trên 40%; Kiến nghị kiểm toán cơ bản đã được các đơn vị thực hiện kịp thời, trong đó về xử lý tài chính được các đơn vị thực hiện khoảng 75% trong năm liền kề và tiếp tục được thực hiện trong các năm tiếp theo (lũy kế sau 05 năm, bình quân kết quả thực hiện đạt trên 90%). Thông qua hoạt động kiểm toán, KTNN đã góp phần phát hiện những hiện tượng, dấu hiệu tham ô, lãng phí, không tuân thủ pháp luật trong quản lý kinh tế, tài chính, sử dụng kém hiệu quả các nguồn lực tài chính, tài sản Nhà nước…

Cùng quan điểm, Th.S Tạ Thu Hà – Kiểm toán Nhà nước khẳng định, KTNN là công cụ đắc lực trong giám sát ngân sách Nhà nước. Quyết toán ngân sách nhà nước là khâu cuối cùng trong một chu trình ngân sách nhằm tổng kết, đánh giá việc thực hiện ngân sách cũng như chính sách tài khóa năm đã qua. Từ năm 2022 đến nay, KTNN tập trung đẩy mạnh kiểm toán báo cáo quyết toán của các bộ, cơ quan Trung ương, địa phương. Năm 2022, kiểm toán báo cáo quyết toán của 25/41 bộ, cơ quan Trung ương, đạt tỷ lệ 61% và 60/63 địa phương, đạt tỷ lệ 95%. Năm 2023 kiểm toán 27/41 bộ, cơ quan Trung ương, đạt tỷ lệ 66% và 59/63 địa phương, đạt tỷ lệ 94%. Năm 2024 thực hiện kiểm toán 31/41 bộ, cơ quan Trung ương, đạt tỷ lệ 76% và 61/63 địa phương, đạt tỷ lệ 97%.

Qua kiểm toán, KTNN đã chỉ ra nhiều hạn chế, bất cập trong công tác lập, thẩm định, xét duyệt quyết toán của các đơn vị 1 dự toán, như: Một số bộ, cơ quan Trung ương còn lập báo cáo quyết toán chậm, thiếu mẫu biểu so với quy định, tổng hợp một số chỉ tiêu chưa chính xác; thẩm định, xét duyệt quyết toán chậm; một số địa phương hạch toán các khoản thu chưa đúng mục lục hoặc niên độ ngân sách... Đồng thời, việc kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách nhà nước cũng đạt được đột phá về quy mô và cách thức tổ chức.

Đúng vậy, nói rõ hơn về vai trò của cơ quan dân cử trong giám sát ngân sách Nhà nước, TS. Đặng Văn Quang- Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội đánh giá, giám sát của cơ quan dân cử về ngân sách nhà nước là hoạt động theo dõi, kiểm tra, đánh giá việc lập, phân bổ, thực hiện và quyết toán ngân sách nhà nước nhằm đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả và tuân thủ pháp luật trong quản lý tài chính công. Hoạt động này nhằm bảo vệ lợi ích của nhà nước và nhân dân, đồng thời tăng cường trách nhiệm giải trình của các cơ quan hành chính nhà nước. Vai trò của giám sát của cơ quan dân cử về ngân sách nhà nước được thể hiện thông qua nội dung sau:

Một là, đảm bảo tính minh bạch và công khai về ngân sách Nhà nước: Cơ quan dân cử đóng vai trò quan trọng trong việc yêu cầu các cơ quan quản lý tài chính cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác và công khai về quá trình lập, thực hiện và quyết toán ngân sách nhà nước. Thông qua các phiên họp, chất vấn và các báo cáo giám sát, cơ quan dân cử có thể yêu cầu các đơn vị liên quan giải trình về các khoản thu, chi cũng như sự phù hợp của các quyết định tài chính. Bên cạnh đó, cơ quan dân cử cũng có thể tổ chức các buổi tham vấn công khai để thu thập ý kiến đóng góp từ nhân dân, từ đó tạo ra sự minh bạch trong quá trình quyết định các vấn đề tài chính quan trọng.

Hai là, kiểm soát việc thực hiện ngân sách: Cơ quan dân cử có nhiệm vụ giám sát việc phân bổ và sử dụng ngân sách nhà nước, đảm bảo các nguồn lực tài chính được sử dụng đúng mục đích, đúng kế hoạch và phù hợp với quy định pháp luật. Quá trình giám sát bao gồm việc theo dõi tiến độ giải ngân các dự án, so sánh kế hoạch ban đầu với thực tế triển khai, đồng thời phát hiện những trường hợp trì hoãn hoặc lãng phí ngân sách. Cơ quan dân cử có thể yêu cầu các đơn vị sử dụng ngân sách báo cáo định kỳ về việc thực hiện các nhiệm vụ được giao, từ đó đánh giá sự tuân thủ và hiệu quả của việc sử dụng ngân sách.

Ba là, phát hiện sai phạm và đề xuất xử lý: Trong quá trình giám sát, nếu phát hiện các sai phạm, bất cập trong việc quản lý ngân sách, cơ quan dân cử có quyền yêu cầu các cơ quan chức năng giải trình, đồng thời kiến nghị các biện pháp khắc phục và xử lý trách nhiệm đối với các cá nhân, tổ chức vi phạm. Cơ quan dân cử có thể tham gia vào quá trình điều tra, phối hợp với các cơ quan thanh tra, kiểm toán để thu thập bằng chứng và đưa ra các kiến nghị xử lý phù hợp. Việc này giúp tăng cường kỷ luật tài chính và ngăn chặn các hành vi tham nhũng, lợi dụng ngân sách nhà nước.

Bốn là, đảm bảo hiệu quả sử dụng ngân sách: Cơ quan dân cử không chỉ giám sát việc thực hiện các khoản chi ngân sách mà còn đánh giá hiệu quả của các chương trình, dự án được tài trợ từ ngân sách nhà nước. Hoạt động này bao gồm việc đánh giá kết quả đạt được so với mục tiêu đề ra, đo lường tác động kinh tế - xã hội của các chương trình và phát hiện các bất cập trong quá trình thực hiện. Cơ quan dân cử có thể đưa ra các kiến nghị điều chỉnh chính sách nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách và hướng các nguồn lực tài chính vào các lĩnh vực ưu tiên của xã hội.

Năm là, tăng cường trách nhiệm giải trình: Thông qua các phiên chất vấn và báo cáo giám sát, cơ quan dân cử buộc các cơ quan hành chính nhà nước phải có trách nhiệm giải trình về việc sử dụng ngân sách, từ đó thúc đẩy tính minh bạch và nâng cao sự tin tưởng của nhân dân đối với các hoạt động quản lý tài chính công. Ngoài ra, cơ quan dân cử cũng có thể tổ chức các cuộc đối thoại công khai, cung cấp thông tin chi tiết về quá trình giám sát và tiếp thu ý kiến phản hồi từ người dân, góp phần tạo ra môi trường dân chủ và minh bạch trong quản lý ngân sách nhà nước.

Về vấn đề nâng cao chất lượng sử dụng kết quả KTNN phục vụ hoạt động giám sát cũng như Đề tài nghiên cứu tại Hội thảo, GS.TS Đoàn Xuân Tiên - Chủ tịch Hiệp hội Kế toán và kiểm toán Việt Nam đánh giá cao các bài viết trong kỷ yếu khoa học. Đó là nội dung hữu ích, hàm chứa những ý tưởng rất tốt để nội dung đề tài chất lượng cả góc độ lý luận, thực tiễn và các giải pháp. Đối với đề tài nghiên cứu này, hướng nghiên cứu đề tài tập trung 2 góc độ là nâng cao chất lượng báo cáo kiểm toán tức là kết quả kiểm toán của KTNN, và góc độ nâng cao chất lượng, hiệu quả của việc sử dụng kết quả KTNN cho giám sát của cơ quan dân cử về NSNN là mục tiêu chính. Chất lượng BCKT - ý kiến KT, cần có nguồn chính là các BCKT của KTNN đã phát hành, đề tài nên tập trung vào ngân sách và quyết toán NSNN NN ở Trung ương đến địa phương hàng năm phát hành một cách công khai.

Hai là, việc sử dụng hiệu quả của việc sử dụng đó chính là hiệu quả của đại biểu dân cử. Các báo cáo đó được đại biểu quốc hội và hội đồng nhân dân sử dụng đó sử dụng như thế nào? Đề tài đã giải quyết được lý luận và thực trạng.

Về cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu cần cả phương pháp định tính để phân tích các báo cáo kiểm toán để rút ra các vấn đề chính về kết quả kiểm toán; phân tích định lượng là sử dụng các số liệu thống kê thông qua các phiếu khảo sát, phỏng vấn sâu các chuyên gia (các đại biểu dân cử, KTNN, các cơ quan của Quốc hội, Hội đồng nhân dân…) để thu thập ý kiến nhằm đánh giá mức độ sử dụng kết quả kiểm toán của KTNN…

Ngoài ra, GS.TS Đoàn Xuân Tiên cũng gợi ý đề tài nên xây dựng và đề xuất các tiêu chí đánh giá hiệu quả Nâng cao chất lượng sử dụng kết quả KTNN là phục vụ hoạt động giám sát: Thứ nhất là tiêu chí về tỷ lệ kiểm toán thành công - chính là số báo cáo kiểm toán phát hiện sai phạm trên tổng các báo cáo kiểm toán (có thể lấy số liệu trong 3 năm gần nhất), cho biết mức độ phát hiện sai phạm của kiểm toán, phản ánh tính hiệu quả trong việc phát hiện các vấn đề liên quan đến ngân sách; thứ hai là tiêu chí về tỷ lệ kết quả kiểm toán được sử dụng (số báo cáo kiểm toán được cơ quan dân cử sử dụng trong quyết định giám sát trên tổng số báo cáo kiểm toán) để đánh giá mức độ mà các kết quả kiểm toán được áp dụng trong thực tiễn giám sát ngân sách; thứ ba là tiêu chí về thời gian sử dụng kết quả kiểm toán là thời gian từ khi báo cáo kiểm toán được công bố đến khi cơ quan dân cử sử dụng kết quả trong giám sát, chỉ số này phản ánh tính kịp thời trong việc sử dụng kết quả kiểm toán; thứ tư là tỷ lệ đề xuất kiến nghị kiểm toán được thực hiện, để đánh giá khả năng thực hiện các đề xuất cải cách dựa trên kết quả kiểm toán; thứ nữa là mức độ hài lòng của đại biểu dân cử, của đại biểu hội đồng nhân dân, để đánh giá sự hài lòng của các cán bộ dân cử đối với chất lượng và tính hữu ích của kết quả kiểm toán; thứ nữa là sau kiểm toán tác động đến quản lý ngân sách như thế nào, để đánh giá tác động của kiểm toán đến việc cải thiện quản lý ngân sách.

Đề xuất nâng cao giá trị của đề tài, GS.TS Đoàn Xuân Tiên khuyến nghị tập trung vào các nhóm giải pháp, như: Nhóm giải pháp pháp lý, các quy định pháp luật liên quan đến nâng cáo chất lượng kết quả kiểm toán, quy định về quyền, nghĩa vụ trách nhiệm của các bên về chất lượng kết quả kiểm toán, sử dụng kết quả kiểm toán; nhóm giải pháp về tổ chức và phối hợp giữa KTNN, các cơ quan dân cử, các đại biểu dân cử và trách nhiệm, sự tham gia của tổ chức Nhà nước về cơ quan dân quyền và nhóm giải pháp về công cụ và công nghệ để nâng cao chất lượng và hiệu quả sử dụng kết quả kiểm toán cho công tác giám sát của cơ quan dân cử…

Việc sử dụng kết quả kiểm toán nhà nước trong hoạt động giám sát của cơ quan dân cử là một xu thế tất yếu nhằm đảm bảo sự minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm giải trình trong quản lý tài chính công. Tham khảo và áp dụng kinh nghiệm quốc tế phù hợp sẽ giúp Việt Nam nâng cao hiệu quả giám sát ngân sách nhà nước, góp phần quản lý và sử dụng nguồn lực công một cách hiệu quả và bền vững. Để đạt được điều này, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Kiểm toán Nhà nước, cơ quan dân cử, các tổ chức xã hội và truyền thông. Việc hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, nâng cao năng lực giám sát và minh bạch hóa kết quả kiểm toán sẽ góp phần tạo ra một hệ thống giám sát tài chính công hiệu quả, giúp nâng cao trách nhiệm giải trình và củng cố niềm tin của người dân vào hoạt động quản lý tài chính công. Đồng thời, việc tăng cường vai trò của công chúng và các tổ chức xã hội trong giám sát ngân sách sẽ tạo ra một môi trường quản lý tài chính công minh bạch, công bằng và bền vững.