Hoàn thiện kiểm soát nội bộ nhằm thúc đẩy thực hành ESG trong doanh nghiệp tại Việt Nam

1. Giới thiệu

Trong những năm gần đây, yêu cầu về phát triển bền vững đã trở thành một xu thế toàn cầu, buộc các doanh nghiệp phải thay đổi cách thức vận hành để đáp ứng các tiêu chí ESG. Tại Việt Nam, cùng với tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế và sức ép từ nhà đầu tư, cổ đông và cơ quan quản lý, thực hành ESG đang dần trở thành một phần không thể thiếu trong chiến lược phát triển dài hạn của doanh nghiệp. Việc áp dụng ESG không chỉ giúp doanh nghiệp nâng cao hình ảnh thương hiệu, tiếp cận nguồn vốn xanh mà còn là yếu tố then chốt để xây dựng lợi thế cạnh tranh bền vững trong môi trường kinh doanh ngày càng phức tạp và nhiều biến động.

Tuy nhiên, ESG không đơn thuần là một tập hợp các mục tiêu thiện chí, mà đòi hỏi sự đảm bảo về tính minh bạch, hiệu quả thực thi và khả năng giám sát nội bộ chặt chẽ. Trong bối cảnh đó, hệ thống KSNB đóng vai trò nền tảng trong việc tổ chức, giám sát và kiểm tra quá trình thực hiện các chính sách ESG. Một hệ thống KSNB hiệu quả có thể giúp phát hiện và ngăn ngừa các hành vi vi phạm đạo đức, thiếu minh bạch trong báo cáo ESG, đồng thời bảo đảm rằng các mục tiêu ESG được triển khai nhất quán với chiến lược và giá trị cốt lõi của doanh nghiệp. Thực tiễn cho thấy, các doanh nghiệp có hệ thống KSNB hoàn thiện thường có khả năng thực hành ESG bài bản, giảm thiểu rủi ro phi tài chính và nâng cao uy tín trong mắt các bên liên quan. Việc thiết lập một hệ thống KSNB hiệu quả sẽ nâng cao độ tin cậy của dữ liệu ESG và mang lại giá trị cho doanh nghiệp.

2. Cơ sở lý luận

2.1. Thực hành ESG và tầm quan trọng trong quản trị doanh nghiệp hiện đại

Thuật ngữ ESG được giới thiệu lần đầu trong lĩnh vực tài chính vào năm 2004 thông qua báo cáo “Who Cares Wins” của Hiệp ước toàn cầu Liên hợp quốc. Báo cáo này khuyến nghị các nhà đầu tư lồng ghép ba yếu tố: môi trường, xã hội và quản trị vào quy trình phân tích và ra quyết định đầu tư. Kể từ đó, ESG đã dần mở rộng phạm vi ảnh hưởng, trở thành một tiêu chuẩn phổ biến trong thực tiễn quản trị doanh nghiệp hiện đại.

Theo Kocmanova (2014), ESG là một bộ tiêu chí phản ánh hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp trên ba khía cạnh then chốt là môi trường, xã hội và quản trị; đóng vai trò như một khung tham chiếu trong đánh giá tính bền vững của tổ chức. Tương tự, Souza Barbosa và cộng sự (2023) cũng cho rằng ESG là quá trình lồng ghép các yếu tố môi trường và xã hội vào hoạt động sản xuất – kinh doanh và quá trình ra quyết định. Ting và cộng sự (2021) đã nhấn mạnh rằng trước những thách thức ngày càng gia tăng về môi trường và xã hội, nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế đã xây dựng khung phát triển bền vững lấy ESG làm nền tảng. ESG không còn chỉ được xem là những tiêu chí mang tính đạo đức hay nhằm xây dựng hình ảnh doanh nghiệp, mà đã trở thành yếu tố cốt lõi trong việc hoạch định chiến lược phát triển bền vững, kiểm soát rủi ro và thúc đẩy giá trị lâu dài cho tổ chức (Kotsantonis & cộng sự, 2016). Theo đó, việc thực hành ESG không chỉ giúp doanh nghiệp nâng cao giá trị dài hạn mà còn giảm thiểu các rủi ro tiềm ẩn (Ioannou & Serafeim, 2015). Đồng thời, nhiều bằng chứng thực nghiệm cũng chỉ ra rằng minh bạch trong công bố ESG có thể củng cố lòng tin của các bên liên quan, từ đó gia tăng giá trị thương hiệu và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp.

Tại Việt Nam, ESG ngày càng được nhìn nhận như một công cụ quan trọng để đánh giá tính bền vững và trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp trong dài hạn. Theo Hướng dẫn của Tổ chức Tài chính quốc tế (IFC, 2021), việc lồng ghép các yếu tố ESG vào chiến lược doanh nghiệp không chỉ nâng cao khả năng thích ứng trước các biến động từ môi trường bên ngoài, mà còn góp phần định hình một mô hình phát triển cân bằng giữa mục tiêu lợi nhuận và trách nhiệm đối với cộng đồng. Chính vì vậy, thực hành ESG đang ngày càng trở thành kim chỉ nam trong quản trị doanh nghiệp, giúp các bên liên quan hiểu rõ hơn cách thức tổ chức đối phó với rủi ro và nắm bắt cơ hội trong ba lĩnh vực cốt lõi (xem Hình 1).

Hình 1. Nội dung trong từng khía cạnh ESG

Nguồn: PwC, VIOD (2022)

Về khía cạnh môi trường, doanh nghiệp ngày càng chịu áp lực từ xã hội và chính sách trong việc giảm phát thải các-bon, quản lý chất thải và sử dụng tài nguyên hiệu quả. Các chủ đề như biến đổi khí hậu, ô nhiễm không khí và nước, rác thải điện tử, quản lý năng lượng, khai thác nước và sử dụng đất đai đang trở thành tiêu chí đánh giá quan trọng. Thực hiện tốt trụ cột môi trường giúp doanh nghiệp không chỉ tuân thủ pháp luật mà còn nâng cao khả năng cạnh tranh và phát triển bền vững.

Về phương diện xã hội, tập trung vào việc đầu tư cho con người và các mối quan hệ. Doanh nghiệp cần đảm bảo phúc lợi, an toàn lao động, đa dạng và bình đẳng, cũng như bảo vệ quyền riêng tư và dữ liệu cá nhân của khách hàng. Đồng thời, các mô hình kinh doanh cần hướng đến sự bền vững, minh bạch và tạo giá trị cho cộng đồng. Việc thực hiện tốt yếu tố này góp phần xây dựng niềm tin từ nhân viên, khách hàng và xã hội.

Yếu tố quản trị liên quan đến cấu trúc, đạo đức và tính minh bạch trong vận hành doanh nghiệp. Bao gồm các vấn đề như quản trị hội đồng, phòng chống tham nhũng, công khai thông tin, kiểm toán nội bộ và trách nhiệm thuế. Ngoài ra, cần có chế độ lương thưởng công bằng, lộ trình kế nhiệm rõ ràng và cơ chế quản lý rủi ro hiệu quả. Một hệ thống quản trị tốt là nền tảng để tăng cường trách nhiệm giải trình và củng cố niềm tin của nhà đầu tư.

2.2. Vai trò của hệ thống kiểm soát nội bộ trong thúc đẩy thực hành ESG

KSNB là một hệ thống các chính sách, quy trình và cơ chế được thiết kế nhằm đảm bảo tính hiệu lực và hiệu quả của hoạt động, độ tin cậy của thông tin tài chính và sự tuân thủ các quy định pháp luật (COSO, 2013). Trong tiến trình thúc đẩy thực hành ESG trong doanh nghiệp, hệ thống KSNB không chỉ đóng vai trò hỗ trợ vận hành hiệu quả mà còn góp phần định hình văn hóa tuân thủ và trách nhiệm bền vững. Trên thực tế, việc triển khai các chính sách ESG đòi hỏi phải được lồng ghép trong hệ thống quy trình và kiểm soát nội bộ nhằm đảm bảo rằng các mục tiêu môi trường, xã hội và quản trị không chỉ tồn tại trên văn bản mà thực sự được thực thi nhất quán ở các cấp độ tổ chức. Do đó, hệ thống KSNB giữ vai trò trung tâm trong việc thúc đẩy thực hành ESG trong doanh nghiệp thông qua ba phương diện chủ yếu.

Trước hết, KSNB là công cụ quan trọng giúp doanh nghiệp nhận diện, đánh giá và kiểm soát các rủi ro liên quan đến môi trường, xã hội và quản trị. Việc tích hợp các yếu tố ESG vào hệ thống KSNB giúp tổ chức chủ động đối phó với các rủi ro phi tài chính như biến đổi khí hậu, điều kiện lao động không an toàn, hay các hành vi vi phạm quy định đạo đức và minh bạch trong quản trị. Các nghiên cứu gần đây như của KPMG (2023) và hướng dẫn từ COSO (2013) cũng nhấn mạnh rằng việc tích hợp ESG vào hệ thống kiểm soát nội bộ là xu hướng tất yếu nhằm nâng cao năng lực quản trị và thúc đẩy phát triển bền vững.

Tiếp theo, hệ thống KSNB đóng vai trò nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong báo cáo ESG thông qua các cơ chế giám sát và kiểm tra độc lập. Khi được thiết lập đúng cách, KSNB đảm bảo rằng thông tin ESG được thu thập, xử lý và công bố một cách đáng tin cậy, phù hợp với các chuẩn mực kiểm toán nội bộ. Điều này củng cố niềm tin từ nhà đầu tư, cơ quan quản lý và các bên liên quan. Theo Hội đồng Doanh nghiệp vì sự Phát triển Bền vững Thế giới (WBCSD, 2021), việc kết hợp quy trình KSNB với tiêu chí ESG giúp nâng cao chất lượng công bố thông tin và thúc đẩy sự đồng bộ trong thực hành minh bạch ESG.

Cuối cùng, KSNB góp phần xây dựng văn hóa tổ chức dựa trên nền tảng đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội. Một hệ thống kiểm soát mạnh mẽ không chỉ phát hiện và ngăn chặn các hành vi gian lận liên quan đến ESG, mà còn đóng vai trò định hướng hành vi và củng cố việc tuân thủ chiến lược phát triển bền vững trong toàn bộ tổ chức. Theo báo cáo chung của Ủy ban COSO và WBCSD (2020), hệ thống KSNB có thể trở thành cầu nối chiến lược giữa các bộ phận trong doanh nghiệp, giúp phối hợp thực hiện các mục tiêu ESG, theo dõi mức độ tuân thủ và đánh giá hiệu quả các chương trình phát triển bền vững. Sự hiện diện của một hệ thống KSNB tích hợp ESG sẽ không chỉ nâng cao năng lực quản trị nội bộ mà còn tạo dựng uy tín và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị trường toàn cầu.

Từ những phân tích trên có thể thấy, KSNB không chỉ là công cụ kiểm soát, phòng ngừa rủi ro mà còn là nhân tố chủ chốt thúc đẩy thực hành ESG một cách hệ thống và hiệu quả. Mối quan hệ giữa các thành phần trong hệ thống KSNB và trụ cột ESG cũng thể hiện sự tương tác chặt chẽ, hỗ trợ lẫn nhau. Bảng 1 sau đây minh họa cách thức từng yếu tố của KSNB có thể góp phần cụ thể vào việc thực hiện các mục tiêu ESG trong doanh nghiệp.

Bảng 1. Mối quan hệ giữa Kiểm soát nội bộ và ESG

Nguồn: Tác giả tự tổng hợp

3. Thực trạng thực hành ESG và vai trò của kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp tại Việt Nam

Các doanh nghiệp Việt Nam trong những năm gần đây ngày càng quan tâm đến việc thực hành ESG như một phần thiết yếu trong chiến lược phát triển bền vững, đồng thời bắt đầu nhìn nhận vai trò của hệ thống KSNB như một công cụ hỗ trợ quan trọng để thực thi hiệu quả các mục tiêu ESG.

Theo Báo cáo về mức độ sẵn sàng thực hành ESG tại Việt Nam năm 2022 do PwC công bố, có đến 80% doanh nghiệp đã thực hiện hoặc có kế hoạch thực hiện cam kết ESG trong tương lai gần (2 - 4 năm tới). Mặc dù phần lớn doanh nghiệp nội địa vẫn đang trong giai đoạn “khởi động”, nhưng xu hướng chuyển dịch tích cực là rất rõ ràng. Các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam dẫn đầu trong cam kết ESG với 57% đã công bố mục tiêu rõ ràng, chủ yếu do yêu cầu từ công ty mẹ. Trong khi đó, 58% doanh nghiệp niêm yết trong nước vẫn còn do dự, cho thấy nhận thức đã có nhưng hành động còn hạn chế. Đáng chú ý, 40% doanh nghiệp gia đình tư nhân cũng đã đưa ra cam kết ESG, thể hiện sự chuyển biến trong tư duy thế hệ lãnh đạo mới hướng đến phát triển bền vững (xem Hình 2).

Hình 2. Mức độ sẵn sàng thực hành ESG các doanh nghiệp tại Việt Nam 2022

Nguồn: PwC, VIOD (2022)

Trên thực tế, một số doanh nghiệp lớn tại Việt Nam đã vượt qua giai đoạn cam kết ban đầu đề chuyển sang triển khai ESG một cách thực chất, trong đó hệ thống KSNB đóng vai trò trung tâm. KSNB không chỉ hỗ trợ doanh nghiệp tuân thủ các quy định pháp lý và chuẩn mực báo cáo mà còn giúp định hình quy trình giám sát, đo lường và kiểm soát rủi ro phi tài chính gắn với các yếu tố môi trường, xã hội và quản trị. Hệ thống này cho phép doanh nghiệp tích hợp ESG vào chiến lược vận hành, từ đó nâng cao tính minh bạch trong công bố thông tin, tăng độ tin cậy với nhà đầu tư và tạo điều kiện tiếp cận các nguồn vốn xanh từ quốc tế.

Điển hình là Công ty Cổ phần Sữa Việt Nam (Vinamilk), từ năm 2012 chủ động công bố Báo cáo phát triển bền vững theo bộ tiêu chuẩn GRI (Global Reporting Initiative) và duy trì đều đặn cho đến nay. Báo cáo ESG của Vinamilk không chỉ cung cấp thông tin về khí thải, tiêu thụ năng lượng và sử dụng tài nguyên mà còn nêu rõ chính sách về phúc lợi người lao động, đạo đức kinh doanh và quản trị doanh nghiệp. Theo Báo cáo phát triển bền vững năm 2023 của Vinamilk, công ty đã giảm 24% lượng nước sử dụng trên mỗi đơn vị sản phẩm và cắt giảm 17% lượng phát thải CO₂ nhờ vào kiểm soát nội bộ tốt trong quản lý tài nguyên và vận hành sản xuất (Vinamilk, 2023).

Tương tự, tại tập đoàn FPT cũng đã tích hợp các yếu tố ESG vào chiến lược số hóa và đổi mới sáng tạo. Theo Báo cáo phát triển bền vững năm 2023 của FPT, doanh nghiệp đã thiết lập các chính sách liên quan đến quản trị ESG như bảo vệ dữ liệu cá nhân, an toàn thông tin và thúc đẩy đa dạng giới tính trong môi trường làm việc. Đáng chú ý, hệ thống kiểm soát nội bộ tại FPT được cải tiến theo hướng tự động hóa quy trình giám sát, áp dụng mô hình quản lý rủi ro tập trung và tuân thủ các bộ tiêu chuẩn báo cáo ESG quốc tế như GRI và SASB (FPT, 2023). Những nỗ lực này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả kiểm soát, mà còn góp phần xây dựng hình ảnh doanh nghiệp minh bạch và nâng cao khả năng tiếp cận các nguồn vốn đầu tư bền vững trên thị trường quốc tế.

Một ví dụ nổi bật khác là VinFast, công ty con của Tập đoàn Vingroup, đang từng bước thực hiện các cam kết ESG mạnh mẽ trong lĩnh vực sản xuất ô tô điện. Báo cáo ESG năm 2023 của VinFast cho thấy doanh nghiệp đã thiết lập hệ thống quản trị tuân thủ nghiêm ngặt, bao gồm các KSNB liên quan đến phát thải khí nhà kính, tái chế pin và giám sát điều kiện lao động trong chuỗi cung ứng. Hệ thống KSNB đã giúp công ty theo dõi định kỳ các chỉ số ESG, từ đó điều chỉnh hoạt động sản xuất phù hợp với cam kết phát triển bền vững và tiêu chuẩn toàn cầu (VinFast, 2023).

Bảng 2. Thực trạng áp dụng ESG và KSNB tại các doanh nghiệp tiêu biểu năm 2023

Nguồn: Tác giả tự tổng hợp

Theo bảng 2 cho thấy, hệ thống KSNB tại các doanh nghiệp đầu ngành đang trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc hiện thực hóa các cam kết ESG. Không chỉ là “lá chắn” chống rủi ro, KSNB còn đóng vai trò định hướng hành vi tổ chức, góp phần chuẩn hóa quá trình thực hành ESG và nâng cao trách nhiệm giải trình đối với các bên liên quan.

Mặc dù nhận thức về tầm quan trọng của việc thực hành ESG đang ngày càng được nâng cao trong cộng đồng doanh nghiệp, nhưng thực tiễn cho thấy việc triển khai ESG tại nhiều doanh nghiệp Việt Nam vẫn còn mang tính hình thức và thiếu chiều sâu. Theo khảo sát do Cục Phát triển doanh nghiệp (AED), Bộ Kế hoạch và Đầu tư thực hiện năm 2024 trong khuôn khổ Dự án IPSC do USAID tài trợ, có đến 39% doanh nghiệp tại Việt Nam chưa từng tiếp cận khái niệm ESG, và 62% chưa hiểu rõ các quy định pháp lý liên quan (Hình 3). Nhận thức và năng lực triển khai ESG còn phụ thuộc nhiều vào quy mô, trong đó các doanh nghiệp vừa và nhỏ gặp trở ngại đáng kể về nguồn lực và chuyên môn thực thi.

Hình 3. Mức độ nhận thức và thực hành ESG của các doanh nghiệp (%)

Nguồn: Bộ Kế hoạch và Đầu tư, USAID (2024)

Những hạn chế này không chỉ đến từ nhận thức và năng lực nội tại của doanh nghiệp mà còn xuất phát từ sự thiếu đồng bộ trong hệ thống KSNB.

Thứ nhất, tồn tại nhiều “điểm nghẽn” trong việc lồng ghép ESG vào KSNB doanh nghiệp. Theo KPMG (2023), nhiều doanh nghiệp đang điều chỉnh báo cáo phát triển bền vững để đáp ứng các yêu cầu mới, đồng thời cải thiện hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB) theo hướng tiệm cận chuẩn mực báo cáo tài chính. Tuy vậy, quá trình này còn đối mặt với nhiều rào cản, trong đó KPMG đã chỉ ra 10 điểm yếu phổ biến làm suy giảm hiệu quả của KSNB đối với ESG, bao gồm: đánh giá rủi ro không đầy đủ, thiếu cam kết từ lãnh đạo cấp cao, trách nhiệm giữa các bộ phận không rõ ràng, quy trình kiểm soát dữ liệu còn thủ công và không chuẩn hóa, thiếu các chỉ số trọng yếu để đo lường và thiếu kiểm soát nội bộ độc lập để xác minh độ tin cậy của báo cáo ESG…(Hình 4). Những yếu tố này làm suy giảm đáng kể tính minh bạch và khả năng giám sát ESG trong nội bộ doanh nghiệp.

Hình 4. Những “điểm nghẽn” của KSNB

Nguồn: KPMG (2023)

Thứ hai, mức độ trưởng thành của hệ thống kiểm soát ESG tại doanh nghiệp Việt Nam còn rất thấp. KPMG (2023) đề xuất mô hình gồm năm cấp độ phát triển kiểm soát ESG, từ “thủ công rời rạc” đến “tích hợp” (xem Hình 5). Theo đó, phần lớn doanh nghiệp Việt Nam hiện chỉ dừng lại ở cấp độ 1–2, tức là các thông tin ESG được thu thập thủ công, không có kiểm chứng nội bộ và thiếu quy trình kiểm soát chính thức. Chỉ một số rất ít doanh nghiệp đạt đến cấp độ cao hơn với khả năng tích hợp kiểm soát ESG vào quy trình vận hành và được kiểm toán định kỳ.

Hình 5. Năm cấp độ trưởng thành trong thiết kế hệ thống KSNB ESG

Nguồn: KPMG (2023)

Thứ ba, lộ trình nội luật hóa và chuẩn hóa kiểm soát ESG tại Việt Nam vẫn còn chậm. Mặc dù Bộ Tài chính đã ban hành Thông tư 96/2020/TT-BTC và đang xây dựng Luật Kế toán sửa đổi nhằm chuẩn hóa báo cáo bền vững, nhưng đến nay vẫn chưa có hệ thống chỉ tiêu ESG bắt buộc và đồng nhất. Các doanh nghiệp vẫn đang tự lựa chọn giữa các bộ chuẩn mực quốc tế như GRI, SASB hoặc IFRS, dẫn đến việc áp dụng tùy nghi, gây khó khăn cho việc thiết kế kiểm soát nội bộ phù hợp. KPMG (2023) nhấn mạnh rằng việc thiếu yêu cầu kiểm toán độc lập đối với báo cáo ESG càng khiến độ tin cậy của các công bố trở nên đáng ngờ. Trên thực tế, chưa đến 2% doanh nghiệp niêm yết tại Việt Nam có báo cáo ESG được xác nhận bởi đơn vị kiểm toán bên thứ ba.

Thứ tư, doanh nghiệp thiếu một lộ trình hành động cụ thể để tích hợp ESG vào hệ thống kiểm soát nội bộ. Mặc dù nhiều tổ chức đã bắt đầu nhận thức được vai trò quan trọng của kiểm soát nội bộ trong hỗ trợ báo cáo ESG, nhưng phần lớn vẫn loay hoay ở giai đoạn đầu, chưa xác định rõ các yếu tố ESG trọng yếu cho chiến lược kinh doanh hoặc chưa xây dựng được cơ chế quản trị phù hợp để thực thi. Theo báo cáo của KPMG (2023), điều này khiến quy trình kiểm soát ESG thường mang tính bị động, rời rạc và không tạo thành một hệ thống phối hợp hiệu quả giữa các bộ phận liên quan.

Thứ năm, nguồn lực triển khai hệ thống kiểm soát nội bộ hỗ trợ ESG còn rất hạn chế. Để xây dựng được một hệ thống kiểm soát ESG hiệu quả, doanh nghiệp cần đội ngũ nhân sự có năng lực liên ngành, vừa am hiểu kiểm soát nội bộ, vừa nắm vững các chỉ tiêu ESG và rủi ro phi tài chính. Tuy nhiên, trên thực tế, phần lớn doanh nghiệp vẫn chưa có nhân sự chuyên trách hoặc thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa bộ phận ESG và kiểm soát nội bộ. Tình trạng này khiến ESG khó được lồng ghép vào các quy trình giám sát rủi ro, hoạch định chiến lược và công bố thông tin một cách minh bạch (KPMG, 2023).

4. Một số giải pháp hoàn thiện kiểm soát nội bộ nhằm thúc đẩy thực hành ESG

Một là, doanh nghiệp cần tái cấu trúc hệ thống KSNB theo hướng đáp ứng tốt hơn các yêu cầu đặc thù của ESG. Việc điều chỉnh này không chỉ để thích ứng với các chuẩn mực mới trong báo cáo phát triển bền vững, mà còn nhằm khắc phục các điểm yếu phổ biến trong KSNB như thiếu đánh giá rủi ro toàn diện, trách nhiệm phân tán, dữ liệu không chuẩn hóa và thiếu cơ chế giám sát độc lập. Đây chính là những “cạm bẫy” mà KPMG (2023) đã chỉ ra, cản trở năng lực kiểm soát và làm suy giảm tính tin cậy của thông tin ESG. Để xử lý các vấn đề này, doanh nghiệp cần thực hiện rà soát toàn diện hệ thống KSNB hiện hữu, xây dựng bản đồ rủi ro ESG, thiết lập các chỉ số trọng yếu có thể đo lường, chuẩn hóa quy trình thu thập dữ liệu và vận hành các lớp kiểm soát chéo độc lập. Một hệ thống KSNB được thiết kế bài bản và nhất quán sẽ giúp phát hiện sớm các rủi ro phi tài chính, tăng cường trách nhiệm giải trình và bảo đảm tính minh bạch trong toàn bộ quá trình thực hiện ESG.

Hai là, doanh nghiệp nên từng bước chuyển đổi từ phương thức kiểm soát thủ công, rời rạc sang một hệ thống tích hợp có quy trình rõ ràng và dữ liệu minh bạch. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp xây dựng lộ trình nâng cấp kiểm soát ESG theo từng giai đoạn, từ nhận diện rủi ro, thiết lập mục tiêu kiểm soát đến triển khai cơ chế giám sát định kỳ và cải tiến liên tục. Trọng tâm của giải pháp là gắn kết chặt chẽ giữa các bộ phận chức năng như phát triển bền vững, kiểm toán nội bộ, quản trị rủi ro và công nghệ thông tin, nhằm bảo đảm tính liền mạch và chính xác trong luồng thông tin kiểm soát. Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ để tự động hóa kiểm soát và kết nối dữ liệu cũng giúp doanh nghiệp cải thiện hiệu quả giám sát, tạo nền tảng cho kiểm toán ESG độc lập trong tương lai.

Ba là, cần sớm ban hành các hướng dẫn pháp lý thống nhất về chỉ tiêu, quy trình và yêu cầu kiểm toán độc lập đối với báo cáo bền vững. Cơ quan quản lý nên đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện Luật Kế toán sửa đổi, trong đó quy định rõ vai trò của kiểm soát nội bộ trong báo cáo ESG, đồng thời ban hành bộ tiêu chí tối thiểu bắt buộc cho từng ngành. Về phía doanh nghiệp, cần chủ động tham chiếu các bộ chuẩn mực quốc tế như GRI hoặc IFRS để xây dựng hệ thống kiểm soát nhất quán, hướng tới khả năng kiểm toán được và minh bạch với các bên liên quan.

Bốn là, doanh nghiệp cần xây dựng một lộ trình hành động cụ thể nhằm tích hợp ESG vào hệ thống KSNB. Theo đó, KPMG (2023) đề xuất Lộ trình hệ thống KSNB hỗ trợ báo cáo phát triển bền vững (ICSR compliance) gồm 7 bước (xem Hình 6).

Hình 6. Lộ trình KSNB hỗ trợ báo cáo phát triển bền vững

Nguồn: KPMG (2023)

Lộ trình này giúp doanh nghiệp từng bước lồng ghép các yếu tố ESG vào quy trình KSNB hiện hành, từ đánh giá mức độ sẵn sàng, xác định trọng yếu đến thiết kế cơ cấu quản trị, bản đồ dữ liệu và cơ chế giám sát độc lập. Qua đó, các tổ chức có thể thực hiện một số bước để thiết lập môi trường kiểm soát nội bộ hiệu quả cho việc báo cáo và tuân thủ ESG. Hướng tiếp cận này phù hợp với khuyến nghị mới nhất của Ủy ban các Tổ chức Tài trợ của Ủy ban Treadway COSO (2023) về áp dụng khuôn khổ KSNB vào báo cáo ESG, cho thấy việc thiết kế lại hệ thống KSNB để bao quát cả rủi ro ESG là điều cần thiết nhằm nâng cao tính minh bạch và đáng tin cậy của thông tin phi tài chính.

Cuối cùng, doanh nghiệp cũng cần đầu tư vào phát triển nguồn lực chuyên môn để vận hành hiệu quả hệ thống KSNB hỗ trợ ESG. Việc xây dựng một đội ngũ nhân sự liên ngành có hiểu biết sâu về kiểm toán nội bộ, quản trị rủi ro phi tài chính và báo cáo bền vững là điều kiện then chốt. Ngoài ra, cần tăng cường cơ chế phối hợp giữa bộ phận ESG và KSNB nhằm bảo đảm các yếu tố môi trường, xã hội và quản trị được lồng ghép xuyên suốt vào các quy trình giám sát rủi ro và ra quyết định chiến lược. Đào tạo nội bộ, tuyển dụng nhân sự chuyên trách và thiết lập cơ cấu phối hợp liên chức năng sẽ góp phần thu hẹp khoảng cách năng lực hiện nay, đồng thời nâng cao hiệu quả giám sát và minh bạch thông tin ESG trong toàn bộ tổ chức.

5. Kết luận

Việc thúc đẩy thực hành ESG tại các doanh nghiệp không chỉ là xu hướng tất yếu trong bối cảnh phát triển bền vững, mà còn là đòi hỏi cấp thiết để nâng cao khả năng thích ứng, xây dựng niềm tin và tạo dựng lợi thế cạnh tranh dài hạn. Tuy nhiên, thực tiễn tại Việt Nam cho thấy quá trình lồng ghép ESG vào hệ thống KSNB còn gặp nhiều rào cản, từ nhận thức hạn chế, nguồn lực thiếu hụt, đến sự thiếu chuẩn hóa về khuôn khổ pháp lý và kỹ thuật kiểm soát.

Trước thực trạng đó, việc thiết kế lại hệ thống KSNB theo hướng bao quát cả rủi ro ESG là giải pháp cốt lõi để bảo đảm tính minh bạch, khả năng giám sát và năng lực phản ứng của doanh nghiệp đối với các yêu cầu phát triển bền vững. Điều này đòi hỏi không chỉ sự thay đổi về mặt cấu trúc và quy trình nội bộ, mà còn là sự cam kết chiến lược từ lãnh đạo, sự phối hợp hiệu quả giữa các bộ phận chức năng và đầu tư bài bản vào nguồn lực chuyên môn. Bên cạnh đó, lộ trình triển khai kiểm soát nội bộ cho báo cáo phát triển bền vững cũng cần được chuẩn hóa, tham chiếu các thông lệ tốt như Lộ trình ICSR compliance 7 bước của KPMG hay khung kiểm soát tích hợp do COSO khuyến nghị. Về mặt chính sách, Nhà nước cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý về báo cáo ESG, đồng thời ban hành các hướng dẫn cụ thể cho việc tích hợp ESG vào hệ thống kiểm soát nội bộ. Chỉ khi có sự đồng hành giữa khu vực công và tư, cùng với nỗ lực nội tại của doanh nghiệp, ESG mới thực sự trở thành một phần hữu cơ trong kiến trúc quản trị doanh nghiệp hiện đại tại Việt Nam.

Tài liệu tham khảo

Bộ Kế hoạch và Đầu tư, USAID (2024). Báo cáo đánh giá mức độ thực hành kinh doanh bền vững của doanh nghiệp Việt Nam theo khung môi trường, xã hội, quản trị (ESG) năm 2024.

Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission. (2013). Internal control—Integrated framework: Framework.

COSO & WBCSD (2020). Guidance for applying enterprise risk management (ERM) to environmental, social and governance (ESG)-related risks.

De Souza Barbosa A., Da Silva M.C.B.C., Da Silva L.B., Morioka S.N., De Souza V.F. (2023). Integration of Environmental, Social, and Governance (ESG) criteria: their impacts on corporate sustainability performance. Humanities and Social Sciences Communications, vol. 10(1), 410. DOI: https://doi.org/10.1057/s41599-023-01919-0.

FPT Corporation (2023). Báo cáo phát triển bền vững

Global Reporting Initiative (GRI, 2021). GRI Standards – Universal Standards 2021.

International Finance Corporation (IFC, 2021). IFC ESG Guidebook.

Ioannou, I., and Serafeim, G. (2015). The impact of corporate social responsibility on investment recommendations: Analysts' perceptions and shifting institutional logics: CSR and Investment Recommendations, Strategic Management Journal, 36(7), 1053-1081.

Kocmanová, A., and Šimberová, I. (2014). Determination of environmental, social and corporate governance indicators: framework in the measurement of sustainable performance, Journal of Business Economics and Management, 15(5), 1017-1033.

Kotsantonis, S., Pinney, C., & Serafeim, G. (2016). ESG Integration in Investment Management: Myths and Realities. Journal of Applied Corporate Finance, 28(2), 10–16.

KPMG (2023). Strengthen internal controls to navigate ESG reporting.

PwC, VIOD (2022). Báo cáo về Mức độ sẵn sàng thực hành ESG tại Việt Nam năm 2022.

Sustainability Accounting Standards Board (SASB, 2022). SASB Standards Overview.

Ting-Ting Li, Kai Wang, Toshiyuki Sueyoshi, Derek D. Wang (2021). ESG: Research Progress and Future Prospects. Sustainability, 13(21), 11663. DOI: https://doi.org/10.3390/su132111663.

United Nation (2003). Who cares wins.

Vinamilk (2023). Báo cáo phát triển bền vững năm 2023.

World Business Council for Sustainable Development (WBCSD, 2021). Internal controls and ESG reporting: Building trust.