Giải pháp thúc đẩy áp dụng kế toán xanh tại các doanh nghiệp tại Việt Nam

1. Giới thiệu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự gia tăng của các thách thức môi trường, việc phát triển và áp dụng kế toán xanh đã trở thành một xu thế tất yếu, trong đó Việt Nam cũng không nằm ngoài tiến trình này. Kế toán xanh được xác định là một công cụ quan trọng, phản ánh mối quan hệ tương tác giữa môi trường tự nhiên và hoạt động kinh tế, đồng thời được xem như một định hướng chuyển đổi phù hợp với mô hình phát triển bền vững và kinh tế xanh.

Trong DN, kế toán xanh không chỉ đóng vai trò cung cấp thông tin liên quan đến lợi nhuận, doanh thu và chi phí môi trường, mà còn có chức năng tư vấn, giúp DN và khách hàng đánh giá tính bền vững cũng như những tác động môi trường từ các quyết định kinh tế. Với vai trò này, kế toán xanh trở thành một lĩnh vực nghiên cứu và ứng dụng mới, tập trung vào việc đo lường, phân tích và cung cấp dữ liệu liên quan đến tác động môi trường. Những thông tin này có thể hỗ trợ các nhà hoạch định chính sách và nhà quản trị DN xây dựng chiến lược ứng phó và đưa ra các giải pháp phù hợp nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đối với môi trường.

Trong tiến trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, việc triển khai áp dụng kế toán xanh trong các hoạt động DN không chỉ thể hiện trách nhiệm xã hội, mà còn góp phần khẳng định cam kết của DN đối với mục tiêu phát triển bền vững. Tuy nhiên, thách thức đặt ra đối với DN Việt Nam hiện nay là cách thức áp dụng kế toán xanh như thế nào để vừa đảm bảo hiệu quả quản trị kinh tế, vừa đáp ứng yêu cầu bảo vệ môi trường trong dài hạn.

2. Cơ sở lý luận về kế toán xanh

Theo định nghĩa của Wikipedia, Kế toán xanh được hiểu là phương thức kế toán nhằm tích hợp chi phí môi trường vào kết quả tài chính trong hoạt động của DN. Mục tiêu cốt lõi của kế toán xanh là hỗ trợ DN cân đối giữa hai khía cạnh: (i) các mục tiêu kinh tế truyền thống và (ii) các mục tiêu môi trường, từ đó định hướng phát triển bền vững. Xét ở góc độ lý luận, kế toán xanh có thể được nhìn nhận như một hệ thống kế toán hiện đại và toàn diện, đảm nhiệm việc ghi chép, tổng hợp và lập báo cáo tài chính – phi tài chính, phản ánh đồng thời các nội dung về tài sản, nợ phải trả, vốn đầu tư, nguồn thu, cũng như các khoản chi liên quan đến bảo vệ môi trường ở cấp độ tổ chức và quốc gia.

Ở bình diện quốc tế, Liên Hiệp Quốc đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng hệ thống kế toán môi trường, coi đây là công cụ để ghi nhận và theo dõi các dữ liệu liên quan đến tác động môi trường trong hoạt động kinh doanh của DN. Đặc biệt, năm 2014, Liên Hiệp Quốc đã khởi xướng chương trình “Hệ thống kế toán về kinh tế và môi trường” (System of Environmental-Economic Accounting – SEEA), còn gọi là kế toán xanh, nhằm chuẩn hóa và thúc đẩy việc áp dụng rộng rãi phương thức kế toán này trên toàn cầu.

Theo nghiên cứu của Sudhamathi và Kaliyamoorthy (2014), kế toán xanh hướng đến ba mục tiêu cơ bản:

- Xác định, thu thập, tính toán và phân tích các yếu tố liên quan đến nguyên vật liệu và năng lượng.

- Thực hiện báo cáo nội bộ và khai thác thông tin về chi phí môi trường để phục vụ quản trị.

- Cung cấp thông tin chi tiết về các loại chi phí khác nhằm hỗ trợ quá trình ra quyết định, với mục tiêu nâng cao hiệu quả kinh tế và góp phần bảo vệ môi trường.

Từ các tiếp cận trên có thể khẳng định rằng, kế toán xanh không chỉ đơn thuần là một công cụ kỹ thuật kế toán, mà còn là hệ thống quản trị thông tin chiến lược, đóng vai trò cầu nối giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, qua đó góp phần thực hiện mục tiêu phát triển bền vững ở cả cấp độ vi mô (DN) và vĩ mô (quốc gia).

3. Thực trạng áp dụng kế toán xanh tại các DN Việt Nam

Trong bối cảnh kinh doanh hiện đại, việc áp dụng kế toán xanh được xem là một yếu tố quan trọng nhằm hạn chế những tác động tiêu cực đến môi trường, đồng thời thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển. Tại Việt Nam, mặc dù khái niệm và thực tiễn triển khai kế toán xanh còn khá mới mẻ, song một số DN đã bước đầu vận dụng phương thức này để xác định và tính toán chi phí liên quan đến các sản phẩm, dịch vụ gắn với yếu tố môi trường.

Thực tiễn cho thấy, việc triển khai hệ thống kế toán xanh có thể mang lại lợi ích ở cả cấp độ nội bộ và bên ngoài DN. Cụ thể, các DN có thể khai thác thông tin chi tiết về chi phí và doanh thu liên quan đến môi trường, qua đó hỗ trợ quá trình ra quyết định kinh tế, hướng dẫn các chủ đầu tư và nhà quản lý dự án theo đuổi các phương án sử dụng tài nguyên hiệu quả. Điều này không chỉ góp phần giảm thiểu sự hủy hoại môi trường và ô nhiễm, mà còn khuyến khích DN thay đổi hành vi trong ứng xử với môi trường tự nhiên và xã hộ

Bên cạnh đó, một số DN tư nhân đã áp dụng kế toán xanh như một công cụ tư vấn cho khách hàng về tính bền vững và tác động môi trường của các quyết định kinh tế. Ngoài chức năng cung cấp thông tin về lợi nhuận, chi phí và doanh thu môi trường, kế toán xanh còn được khai thác như một lĩnh vực quản trị chuyên biệt, giúp các nhà hoạch định chính sách và lãnh đạo DN xây dựng giải pháp ứng phó phù hợp trước những rủi ro môi trường tiềm ẩn.

Có thể thấy, các DN nhìn nhận kế toán xanh không chỉ là một hệ thống kế toán hỗ trợ quản trị sản xuất – kinh doanh, mà còn là công cụ hữu ích cung cấp dữ liệu về trách nhiệm môi trường. Nhờ vậy, DN có thể giảm thiểu rủi ro liên quan đến môi trường và sức khỏe cộng đồng, đồng thời nâng cao hiệu quả quản trị tài chính – kế toán môi trường trong phạm vi hoạt động.

Kết quả đạt được

Thực tiễn triển khai áp dụng kế toán xanh tại một số DN Việt Nam trong thời gian qua đã mang lại nhiều hiệu quả đáng ghi nhận, thể hiện cả ở góc độ kinh tế lẫn xã hội – môi trường.

Thứ nhất, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững

Việc triển khai kế toán xanh góp phần cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế, tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường. Thông qua đó, tư duy và cách tiếp cận của nhà quản trị DN đối với trách nhiệm bảo vệ môi trường được thay đổi theo hướng tích cực, thể hiện qua việc chú trọng giảm thiểu chất thải và sử dụng hợp lý tài nguyên. Khi thực hiện tốt công tác bảo vệ môi trường, DN không chỉ nâng cao uy tín mà còn tạo dựng hình ảnh tích cực đối với cơ quan quản lý nhà nước, từ đó có cơ hội nhận được các chính sách hỗ trợ và ưu đãi nhằm thúc đẩy phát triển bền vững.

Thứ hai, mở rộng vai trò của kế toán trong quản trị DN

Kế toán xanh không chỉ giới hạn ở chức năng truyền thống là ghi chép và lập báo cáo tài chính, mà còn đảm nhiệm vai trò cung cấp thông tin chiến lược, hỗ trợ các nhà quản trị trong việc hoạch định và kiểm soát các vấn đề liên quan đến môi trường trong phạm vi từng đơn vị kinh tế. Điều này cho thấy kế toán xanh trở thành một công cụ quản trị hữu hiệu trong bối cảnh phát triển bền vững.

Thứ ba, nâng cao hiệu quả sử dụng chi phí và nguồn lực

Áp dụng kế toán xanh giúp DN tiết kiệm chi phí nguyên vật liệu, năng lượng, nước và chi phí xử lý chất thải. Trên cơ sở thông tin kế toán, DN có thể đưa ra quyết định đổi mới công nghệ, điều chỉnh hệ thống tổ chức quản lý, phát triển chiến lược sản phẩm theo hướng thân thiện môi trường, cũng như khuyến khích sử dụng nguyên liệu xanh. Nhờ đó, hiệu quả kinh doanh được cải thiện đồng thời với hiệu quả bảo vệ môi trường.

Thứ tư, cải thiện hình ảnh và năng lực cạnh tranh

Việc áp dụng kế toán xanh giúp DN xây dựng hình ảnh sản xuất sạch, gắn liền với trách nhiệm xã hội và bảo vệ môi trường. Những sản phẩm thân thiện với môi trường không chỉ nâng cao chất lượng, mà còn gia tăng lợi thế cạnh tranh so với các đối thủ trên thị trường, đặc biệt trong bối cảnh xu hướng tiêu dùng xanh ngày càng trở nên phổ biến.

Hạn chế và nguyên nhân

Việc áp dụng kế toán xanh tại DN được xem như một minh chứng cho cam kết trách nhiệm xã hội, hướng đến mục tiêu phát triển bền vững. Tuy nhiên, thực tiễn triển khai tại Việt Nam cho thấy còn tồn tại nhiều hạn chế, có thể khái quát trên các khía cạnh sau:

Thứ nhất, mức độ quan tâm và năng lực triển khai của DN còn hạn chế

Phần lớn DN Việt Nam, đặc biệt là các DN vừa và nhỏ, chưa thực sự chú trọng đến việc áp dụng kế toán xanh. Đội ngũ nhân lực kế toán có hiểu biết về lĩnh vực này còn ít và trình độ chuyên môn chưa cao, dẫn đến khó khăn trong việc ghi chép, hạch toán và xác định chính xác chi phí, thu nhập liên quan đến môi trường. Bên cạnh đó, hoạt động trao đổi, hội thảo chia sẻ kinh nghiệm giữa DN, hiệp hội nghề nghiệp và cơ quan quản lý còn hạn chế, làm cho cách thức áp dụng thiếu sự thống nhất. Thực tế hiện nay, kế toán xanh chủ yếu được triển khai tại các tập đoàn, DN quy mô lớn, trong khi các DN nhỏ gần như chưa có sự tiếp cận do hạn chế về nhận thức cũng như nguồn lực.

Thứ hai, cơ sở pháp lý chưa hoàn thiện

Mặc dù đã có một số văn bản pháp luật liên quan, song hệ thống quy định về kế toán xanh tại Việt Nam vẫn chưa đầy đủ, thiếu tính cụ thể và chi tiết. Các chi phí môi trường như chi phí xử lý chất thải, khắc phục sự cố, hay đền bù thiệt hại hiện vẫn được gộp chung vào chi phí quản lý, gây khó khăn trong việc bóc tách, theo dõi và xác định trách nhiệm môi trường của DN. Hệ thống tài khoản kế toán cũng chưa quy định rõ ràng việc ghi nhận riêng biệt các thông tin môi trường, dẫn đến tình trạng mỗi DN vận dụng theo cách riêng, gây thiếu nhất quán và khó khăn trong công tác quản lý vĩ mô.

Thứ ba, nhận thức và tâm lý DN còn mang tính né tránh

Một số nhà quản trị DN cho rằng việc áp dụng kế toán xanh đồng nghĩa với gia tăng chi phí, làm giảm lợi nhuận, thay vì nhìn nhận đây là một công cụ nâng cao hiệu quả dài hạn. Chính vì vậy, nhiều DN cố tình né tránh thực hiện nghĩa vụ liên quan đến bảo vệ môi trường, như trường hợp không thực hiện nghĩa vụ nộp phí bảo vệ môi trường đối với nước thải. Điều này phản ánh nhận thức còn hạn chế về lợi ích kinh tế – xã hội mà kế toán xanh mang lại.

Thứ tư, nguồn nhân lực kế toán xanh chưa đáp ứng yêu cầu

Chất lượng đào tạo nguồn nhân lực kế toán hiện nay chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn, đặc biệt là đối với các lĩnh vực mới như kế toán xanh. Nhiều DN chưa có bộ phận kế toán môi trường riêng biệt, dẫn đến khó khăn trong việc triển khai, giám sát và báo cáo chuyên sâu. Việc xây dựng một mô hình kế toán xanh phù hợp với quy mô và năng lực tài chính của DN vẫn là một thách thức lớn.

Nguyên nhân của những hạn chế trong việc áp dụng kế toán xanh tại các DN Việt Nam:

Nguyên nhân khách quan

Thứ nhất, hệ thống pháp lý và chuẩn mực kế toán về môi trường chưa hoàn thiện

Hiện nay, Việt Nam chưa ban hành một bộ chuẩn mực kế toán xanh riêng biệt, trong khi các quy định pháp luật hiện hành mới chỉ đề cập gián tiếp đến vấn đề môi trường. Các khoản chi phí liên quan như chi phí xử lý chất thải, chi phí khắc phục sự cố môi trường, hay bồi thường thiệt hại thường được gộp vào chi phí quản lý hoặc chi phí khác, thay vì được bóc tách, theo dõi riêng. Điều này không chỉ gây khó khăn cho DN trong việc đo lường, đánh giá hiệu quả của các hoạt động bảo vệ môi trường, mà còn làm giảm tính minh bạch, hạn chế khả năng so sánh giữa các DN.

Thứ hai, thiếu cơ chế, chính sách khuyến khích áp dụng kế toán xanh

Trong bối cảnh nhiều DN còn e ngại chi phí đầu tư cho bảo vệ môi trường, vai trò điều tiết và định hướng của Nhà nước lại chưa rõ ràng. Hiện chưa có các ưu đãi về thuế, tín dụng xanh, hay hỗ trợ kỹ thuật để khuyến khích DN triển khai kế toán xanh. Điều này khiến DN ít có động lực áp dụng, bởi lợi ích ngắn hạn từ việc cắt giảm chi phí thường được coi trọng hơn so với lợi ích dài hạn từ phát triển bền vững.

Thứ ba, sự thiếu hụt về hướng dẫn và mô hình thực tiễn

Mặc dù trên thế giới đã có những nghiên cứu và hướng dẫn về kế toán xanh, song tại Việt Nam, việc tiếp cận còn rời rạc, thiếu sự điều chỉnh phù hợp với đặc thù thể chế và bối cảnh kinh tế. Do đó, DN gặp khó khăn trong việc lựa chọn và áp dụng mô hình kế toán xanh, dẫn đến tình trạng triển khai còn manh mún, thiếu thống nhất.

Nguyên nhân chủ quan

Thứ nhất, tư duy ngắn hạn của nhà quản trị DN

Nhiều lãnh đạo DN vẫn đặt lợi nhuận ngắn hạn lên hàng đầu, coi chi phí môi trường như một gánh nặng tài chính, thay vì nhìn nhận đây là một khoản đầu tư cho sự phát triển bền vững. Hệ quả là DN có xu hướng trì hoãn hoặc né tránh việc áp dụng kế toán xanh, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt và áp lực chi phí ngày càng lớn.

Thứ hai, xu hướng né tránh chi phí môi trường

Một bộ phận DN vẫn tìm cách lách luật hoặc giảm thiểu trách nhiệm môi trường, ví dụ như không thực hiện nghĩa vụ nộp phí bảo vệ môi trường đối với nước thải hoặc khai báo không đầy đủ chi phí xử lý chất thải. Tâm lý này xuất phát từ việc thiếu cơ chế giám sát và chế tài nghiêm khắc, khiến nhiều DN lựa chọn phương án “đối phó” thay vì chủ động thực hiện.

Thứ ba, hạn chế về năng lực chuyên môn của đội ngũ kế toán

Phần lớn kế toán viên hiện nay chỉ được đào tạo theo chương trình truyền thống, chưa được trang bị kiến thức chuyên sâu về kế toán môi trường và phát triển bền vững. Điều này dẫn đến tình trạng lúng túng trong việc nhận diện, đo lường và hạch toán các khoản mục liên quan đến môi trường. Bên cạnh đó, DN chưa chú trọng đến việc thành lập bộ phận kế toán xanh chuyên trách, khiến hoạt động ghi nhận và báo cáo thiếu tính chuyên nghiệp, chưa đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế.

4. Những giải pháp thúc đẩy áp dụng kế toán xanh trong các DN tại Việt Nam

Đối với các cơ quan quản lý Nhà nước

Thứ nhất, cần tiếp tục hoàn thiện khuôn khổ pháp lý liên quan đến kế toán xanh

Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam còn phụ thuộc nhiều vào khai thác tài nguyên thiên nhiên, việc áp dụng kế toán xanh không thể chỉ dừng lại ở tính tự nguyện mà cần có lộ trình triển khai bắt buộc, phù hợp với mục tiêu phát triển bền vững và “xanh hóa nền kinh tế” mà Đảng và Nhà nước đã đề ra. Do đó, các cơ quan quản lý cần ban hành các văn bản hướng dẫn cụ thể về phương pháp, nội dung và quy trình áp dụng kế toán xanh, đồng thời có chính sách khuyến khích các tổ chức, DN và cá nhân tham gia nghiên cứu, thực hành kế toán xanh.

Thứ hai, tăng cường các chế tài và cơ chế khuyến khích trong lĩnh vực thuế và phí môi trường

Việc áp dụng cơ chế xử phạt nghiêm khắc đối với các hành vi gây tổn hại đến môi trường, kết hợp với các chính sách ưu đãi thuế, phí cho những DN có hoạt động bảo vệ môi trường hiệu quả, sẽ góp phần nâng cao nhận thức cũng như trách nhiệm xã hội của DN. Song song, Nhà nước cần biểu dương và lan tỏa những điển hình tốt trong việc triển khai kế toán xanh, nhằm thúc đẩy sự lan rộng trong cộng đồng DN.

Thứ ba, hoàn thiện hệ thống chỉ số đánh giá hiệu quả môi trường

Hệ thống báo cáo quản trị môi trường có vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin về chi phí môi trường cho nhà quản trị. Tuy nhiên, để thông tin này trở thành công cụ hữu ích trong phân tích và ra quyết định, cần thiết phải có bộ chỉ số đánh giá hiệu quả môi trường khoa học, toàn diện và phù hợp với đặc thù của nền kinh tế Việt Nam. Điều này đòi hỏi sự phối hợp giữa các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý và cộng đồng DN.

Đối với các DN

Thứ nhất, thay đổi nhận thức về vai trò của kế toán xanh trong hoạt động sản xuất – kinh doanh

Kế toán xanh không chỉ là công cụ ghi nhận chi phí mà còn là giải pháp chiến lược giúp DN phát triển bền vững. Việc đầu tư cho kế toán xanh giúp DN tiết kiệm chi phí dài hạn, tránh các khoản phạt, đồng thời gia tăng lợi thế cạnh tranh trên thị trường. Thực tiễn cho thấy chi phí đầu tư cho hệ thống kế toán môi trường thấp hơn nhiều so với chi phí khắc phục hậu quả môi trường hoặc nộp phạt do vi phạm quy định. Vì vậy, việc nâng cao nhận thức của nhà quản trị về vai trò then chốt của kế toán xanh là điều kiện tiên quyết để thúc đẩy triển khai.

Thứ hai, tích hợp kế toán xanh như một bộ phận trong hệ thống kế toán DN

DN cần chủ động học hỏi kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt từ các quốc gia phát triển, trong việc triển khai kế toán xanh; từ đó rút ra bài học phù hợp với thực tiễn Việt Nam. Kế toán xanh cần được coi là bộ phận cấu thành của hệ thống kế toán, không phải một hoạt động bổ sung mang tính hình thức.

Thứ ba, xây dựng đội ngũ nhân sự kế toán xanh có trình độ chuyên môn cao

Nguồn nhân lực là yếu tố quyết định sự thành công trong áp dụng kế toán xanh. Do hiện nay lực lượng kế toán môi trường tại các DN Việt Nam còn thiếu và yếu, cần thiết có chiến lược đào tạo, bồi dưỡng và phát triển đội ngũ nhân sự chuyên trách. DN có thể phối hợp với các cơ sở đào tạo, hiệp hội nghề nghiệp và cơ quan quản lý để xây dựng chương trình đào tạo và chuẩn hóa năng lực chuyên môn về kế toán xanh.

5. Kết luận

Kế toán xanh mang lại những lợi ích to lớn cho DN và nền kinh tế quốc gia, từ nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, giảm chi phí xử lý môi trường, đến tăng cường uy tín và lợi thế cạnh tranh. Tuy nhiên, thực tiễn triển khai áp dụng kế toán xanh trong các DN tại Việt Nam còn gặp nhiều rào cản về nhận thức, pháp lý và nhân lực. Do đó, để thúc đẩy áp dụng kế toán xanh trong các DN tại Việt Nam cần có sự đồng bộ giữa nỗ lực của Nhà nước trong việc hoàn thiện thể chế, cơ chế chính sách và nỗ lực của DN trong việc thay đổi nhận thức, đầu tư nhân lực, tích hợp kế toán xanh vào hệ thống quản trị. Chỉ khi đó, kế toán xanh mới thực sự trở thành công cụ hữu hiệu góp phần thúc đẩy phát triển bền vững và hội nhập quốc tế của nền kinh tế Việt Nam.