Trách nhiệm báo cáo trong kế toán khu vực công tại Việt Nam – trong điều kiện chính quyền hai cấp hiện nay

Ở cấp Trung ương, các cơ quan quản lý như Bộ Tài chính và Kho bạc Nhà nước đã có những nỗ lực đáng kể trong việc tổng hợp và công khai thông tin tài chính qua các hệ thống hiện đại, nhưng vẫn tồn tại hạn chế về tính đầy đủ do áp dụng cơ sở kế toán tiền mặt. Điều này làm cho báo cáo chưa thể hiện toàn diện tình hình tài sản và nợ công. Ở cấp địa phương, sự thiếu đồng bộ về công nghệ thông tin và năng lực cán bộ kế toán là những rào cản lớn. Mối quan hệ phức tạp giữa ngân sách Trung ương và ngân sách địa phương cũng gây khó khăn trong việc tổng hợp và đối chiếu số liệu.

Bài viết này chủ yếu tập trung vào các nội dung sau: Bối cảnh chung và tầm quan trọng của kế toán khu vực công; Trách nhiệm báo cáo trong kế toán khu vực công; Bối cảnh chính quyền 2 cấp tại Việt Nam; Cơ sở lý luận và khung pháp lý về trách nhiệm báo cáo trong kế toán khu vực công; Thực trạng trách nhiệm báo cáo trong Kế toán Khu vực công tại Việt Nam; Mô hình của các quốc gia về phân cấp quản lý và trách nhiệm báo cáo; và Các giải pháp nâng cao trách nhiệm báo cáo trong kế toán khu vực công.

Tiến tới hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, áp dụng các Chuẩn mực Kế toán công quốc tế (IPSAS) để chuyển đổi sang cơ sở kế toán dồn tích. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, nâng cấp hệ thống quản lý tài chính để đảm bảo sự kết nối và đồng bộ giữa các cấp. nhằm thúc đẩy cải cách kế toán khu vực công tại Việt Nam, góp phần xây dựng nền tài chính công vững mạnh và đáng tin cậy.

Bối cảnh chung và tầm quan trọng của kế toán khu vực công

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu, quản lý tài chính công là nền tảng cho sự phát triển bền vững của mọi quốc gia, bao gồm Việt Nam. Ngân sách Nhà nước (NSNN) không chỉ là công cụ phân bổ nguồn lực mà còn là yếu tố then chốt để thực hiện các mục tiêu kinh tế - xã hội và đảm bảo an sinh.

Kế toán khu vực công là bộ phận thiết yếu trong hệ thống quản lý tài chính này. Nó chịu trách nhiệm thu thập, xử lý, ghi nhận và cung cấp thông tin tài chính về các hoạt động thu chi ngân sách, quản lý tài sản công, nợ công và các quỹ tài chính nhà nước. Tầm quan trọng của kế toán công được thể hiện rõ nét:

Cung cấp thông tin ra quyết định: Hỗ trợ các nhà quản lý hoạch định chính sách, lập ngân sách và phân bổ nguồn lực hiệu quả.

Nâng cao trách nhiệm giải trình: Buộc các đơn vị giải trình việc sử dụng ngân sách trước Quốc hội, người dân, ngăn chặn lãng phí và tham nhũng.

Đảm bảo minh bạch tài chính: Tăng cường niềm tin công chúng vào chính quyền, giảm thiểu tiêu cực.

Phục vụ kiểm toán và giám sát: Cung cấp nền tảng dữ liệu cho Kiểm toán Nhà nước và các cơ quan giám sát khác.

Hỗ trợ hội nhập quốc tế: Việc áp dụng chuẩn mực quốc tế giúp Việt Nam hòa nhập sâu rộng hơn vào nền tài chính toàn cầu.

Tóm lại, kế toán khu vực công không chỉ là việc ghi chép mà là một công cụ quản lý chiến lược, góp phần vào sự phát triển bền vững và minh bạch của đất nước.

Trách nhiệm báo cáo trong kế toán Khu vực công

Trách nhiệm báo cáo là một trụ cột cốt lõi của quản trị công hiện đại, đặc biệt trong kế toán khu vực công. Nó không chỉ là nghĩa vụ kỹ thuật, mà còn là cam kết giải trình về việc sử dụng nguồn lực công.

Trách nhiệm báo cáo là nghĩa vụ của các đơn vị công phải cung cấp thông tin tài chính một cách trung thực, đầy đủ và kịp thời về các hoạt động, kết quả và tình hình tài chính. Mục tiêu chính là đảm bảo minh bạch, thúc đẩy trách nhiệm giải trình, hỗ trợ đánh giá hiệu suất và củng cố niềm tin công chúng. Một hệ thống báo cáo mạnh mẽ có ảnh hưởng sâu rộng:

Nâng cao hiệu quả quản lý: Thúc đẩy các đơn vị quản lý nguồn lực cẩn trọng, đúng quy định, tối ưu hóa chi tiêu công.

Phòng chống tham nhũng và lãng phí: Tạo áp lực giám sát từ nhiều phía, giảm cơ hội cho các hành vi sai trái, biển thủ công quỹ.

Tăng cường sự tham gia của công chúng: Khi thông tin minh bạch, công chúng có thể tích cực giám sát chi tiêu, tạo vòng phản hồi tích cực cho quản trị nhà nước. Có thể nói, trách nhiệm báo cáo là công cụ thiết yếu để xây dựng nền tài chính công lành mạnh, dân chủ và hiệu quả. Việc thực thi nghiêm túc nghĩa vụ này đóng góp quan trọng vào sự phát triển bền vững của quốc gia.

Bối cảnh chính quyền 2 cấp tại Việt Nam

Việt Nam, với mô hình chính quyền đơn nhất, hiện đang vận hành theo hệ thống phân cấp quản lý hành chính hiệu quả, về cơ bản được nhìn nhận dưới góc độ chính quyền 2 cấp: Trung ương và Địa phương. Cấu trúc này nhằm đảm bảo sự lãnh đạo thống nhất đồng thời phát huy tính chủ động tại cơ sở.

Chính quyền Trung ương (Quốc hội, Chính phủ, các Bộ, ngành) giữ vai trò hoạch định chính sách vĩ mô, ban hành luật pháp và điều tiết toàn bộ hoạt động quốc gia. Đặc biệt, Bộ Tài chính chịu trách nhiệm chính trong việc xây dựng chuẩn mực, chế độ kế toán và quản lý ngân sách nhà nước tổng thể.

Chính quyền Địa phương (tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, và các cấp thấp hơn như, xã) có nhiệm vụ trực tiếp triển khai chính sách, cung cấp dịch vụ công và quản lý tài chính trên địa bàn. Mỗi cấp địa phương có ngân sách riêng, được phân bổ từ cấp trên, và phải tự cân đối thu chi theo quy định của Luật Ngân sách Nhà nước.

Sự phân cấp này tạo ra một hệ thống phức tạp về luân chuyển thông tin và trách nhiệm báo cáo. Ngân sách nhà nước được phân chia thành Ngân sách Trung ương và Ngân sách địa phương, với nguồn thu và nhiệm vụ chi riêng biệt. Các cấp chính quyền địa phương phải báo cáo về tình hình thực hiện ngân sách của mình cho Hội đồng nhân dân cùng cấp và cơ quan tài chính cấp trên. Bối cảnh chính quyền 2 cấp đòi hỏi một cơ chế báo cáo chặt chẽ, đồng bộ để đảm bảo minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm giải trình của toàn bộ hệ thống tài chính công trong quá trình quản lý và giám sát nguồn lực quốc gia.

Các mô hình kế toán công trên thế giới

Các quốc gia thường áp dụng một trong hai mô hình kế toán công chính:

Mô hình kế toán tiền mặt (Cash basis): Ghi nhận các giao dịch khi tiền mặt thực sự được thu hoặc chi ra: Đơn giản, dễ thực hiện, phù hợp với việc quản lý ngân sách. Tuy nhiên, không phản ánh đầy đủ tình hình tài chính của đơn vị công vì bỏ qua các khoản phải thu, phải trả, tài sản và nợ phải trả dài hạn.

Mô hình kế toán dồn tích (Accrual basis): Ghi nhận các giao dịch tại thời điểm phát sinh, bất kể dòng tiền đã được trao đổi hay chưa. Cung cấp bức tranh toàn diện và chính xác hơn về tài sản, nợ phải trả, doanh thu và chi phí, từ đó giúp đánh giá hiệu quả hoạt động và hiệu suất sử dụng nguồn lực công. Nhưng phức tạp hơn trong việc triển khai và đòi hỏi hệ thống thông tin kế toán hiện đại.

Chuẩn mực Kế toán công quốc tế (IPSAS)

IPSAS (International Public Sector Accounting Standards) là bộ chuẩn mực kế toán do Ủy ban Chuẩn mực Kế toán Khu vực công Quốc tế (IPSASB) ban hành. Mục tiêu của IPSAS là cải thiện chất lượng, tính minh bạch và khả năng so sánh của báo cáo tài chính công trên toàn cầu. IPSAS được xây dựng dựa trên Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế (IFRS) của khu vực tư nhân, nhưng có điều chỉnh để phù hợp với đặc thù của khu vực công. Các nguyên tắc chính của IPSAS bao gồm:

Kế toán dồn tích: Hầu hết các chuẩn mực IPSAS yêu cầu các đơn vị công lập phải áp dụng kế toán dồn tích để cung cấp thông tin toàn diện về tài chính.

Trình bày báo cáo tài chính: IPSAS quy định các báo cáo tài chính cơ bản phải được trình bày, bao gồm Báo cáo tình hình tài chính, Báo cáo kết quả hoạt động, Báo cáo lưu chuyển tiền tệ, và Thuyết minh báo cáo tài chính.

Ghi nhận và đo lường: Hướng dẫn chi tiết cách thức ghi nhận và đo lường các khoản mục đặc thù của khu vực công như doanh thu từ thuế, tài sản cơ sở hạ tầng, và nợ công.

Việc áp dụng IPSAS giúp các chính phủ, tổ chức quốc tế và các cơ quan công cộng tăng cường trách nhiệm giải trình, quản lý rủi ro tài chính tốt hơn và đưa ra các quyết định chính sách hiệu quả hơn.

Mô hình của Mỹ về phân cấp quản lý và trách nhiệm báo cáo 

Hoa Kỳ có một hệ thống phân cấp quản lý tài chính công độc đáo dựa trên mô hình liên bang, trong đó quyền lực và trách nhiệm được phân chia rõ ràng giữa chính phủ liên bang, các bang và chính quyền địa phương. Kinh nghiệm của Mỹ thể hiện sự kết hợp giữa tính tự chủ cao của các cấp chính quyền với các cơ chế báo cáo và giám sát chặt chẽ để đảm bảo trách nhiệm giải trình.

- Phân cấp quản lý: Chính phủ liên bang có trách nhiệm chính đối với các vấn đề quốc gia như quốc phòng, ngoại giao và an sinh xã hội. Tuy nhiên, các bang và chính quyền địa phương (quận, thành phố) được trao quyền tự chủ rất lớn trong việc quản lý và chi tiêu ngân sách cho các dịch vụ công tại địa phương như giáo dục, y tế và hạ tầng. Các bang và địa phương có quyền tự quyết định các chính sách thuế riêng (ví dụ: thuế tài sản, thuế thu nhập bang) để tạo nguồn thu, đồng thời tự lập và phê duyệt ngân sách của mình. Điều này giúp các cấp chính quyền phản ứng linh hoạt hơn với nhu cầu đặc thù của người dân địa phương.

- Trách nhiệm báo cáo: Để đảm bảo tính minh bạch và thống nhất, các cơ quan công quyền ở Mỹ phải tuân thủ Nguyên tắc Kế toán được chấp nhận chung của Chính phủ (GAAP), do Ủy ban Chuẩn mực Kế toán Chính phủ (GASB) ban hành. GAAP yêu cầu báo cáo tài chính phải dựa trên cơ sở dồn tích, cung cấp thông tin toàn diện về tài sản, nợ phải trả, và các hoạt động tài chính khác, không chỉ giới hạn ở dòng tiền. Các bang và chính quyền địa phương phải lập và công bố Báo cáo tài chính toàn diện hàng năm (CAFR) đã được kiểm toán. Báo cáo này không chỉ bao gồm báo cáo tài chính, mà còn có các phần phân tích của ban quản lý và các số liệu thống kê. Việc này giúp công chúng và các nhà đầu tư dễ dàng đánh giá tình hình tài chính của địa phương. Tất cả các báo cáo tài chính của các cấp chính quyền đều phải được kiểm toán bởi các tổ chức kiểm toán độc lập. Văn phòng Trách nhiệm giải trình Chính phủ (GAO) là cơ quan kiểm toán của chính phủ liên bang, còn các bang và địa phương có văn phòng kiểm toán riêng hoặc thuê công ty kiểm toán bên ngoài. Điều này đảm bảo tính trung thực và khách quan của các thông tin được báo cáo.

Mô hình của Mỹ cho thấy, sự kết hợp giữa phân cấp quyền lực để tạo sự linh hoạt và các quy định báo cáo chặt chẽ để đảm bảo trách nhiệm giải trình đã tạo nên một hệ thống quản lý tài chính công hiệu quả và đáng tin cậy.

Mô hình của châu Âu về phân cấp quản lý và trách nhiệm báo cáo 

Mô hình của các nước châu Âu về phân cấp quản lý và trách nhiệm báo cáo trong khu vực công rất đa dạng, phản ánh sự khác biệt về lịch sử, thể chế chính trị và mô hình quản lý giữa các quốc gia. Tuy nhiên, nhìn chung, xu hướng chung là tăng cường phân cấp và áp dụng các chuẩn mực báo cáo tài chính chặt chẽ hơn để nâng cao tính minh bạch.

- Phân cấp quản lý: Các nước châu Âu thường áp dụng các mô hình phân cấp khác nhau, từ mức độ cao ở các quốc gia liên bang như Đức đến mức độ thấp hơn ở các quốc gia đơn nhất như Pháp hay Anh.

- Đức và các quốc gia Bắc Âu: Các nước này có truyền thống phân cấp mạnh mẽ. Chính quyền bang (ở Đức) hoặc chính quyền địa phương (ở các nước Bắc Âu) có quyền tự chủ đáng kể trong việc quản lý và chi tiêu ngân sách. Họ có thẩm quyền tự thu các loại thuế nhất định và tự quyết định chi tiêu cho các dịch vụ công như giáo dục, y tế và hạ tầng, tạo sự linh hoạt và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người dân địa phương.

- Pháp và Anh: Các quốc gia này ban đầu có hệ thống quản lý tài chính tập trung cao độ. Tuy nhiên, trong những thập kỷ gần đây, họ đã thực hiện các cải cách để tăng cường phân cấp. Anh đã chuyển giao một phần quyền lực quản lý tài chính cho các chính quyền địa phương và các cơ quan tự quản, trong khi Pháp đã thực hiện một loạt các luật phân cấp để trao quyền tự chủ lớn hơn cho các địa phương trong việc quản lý ngân sách và dịch vụ công.

- Trách nhiệm báo cáo: Để đảm bảo hiệu quả và trách nhiệm giải trình khi phân cấp, các nước châu Âu đã xây dựng các cơ chế báo cáo chặt chẽ, với xu hướng chuyển từ kế toán tiền mặt sang kế toán dồn tích.

Nhiều quốc gia châu Âu đã áp dụng hoặc đang trong quá trình chuyển đổi sang kế toán dồn tích cho khu vực công. Điều này cho phép họ có cái nhìn toàn diện hơn về tài sản, nợ phải trả và các cam kết tài chính dài hạn. Mô hình này giúp đánh giá chính xác hơn tình hình tài chính của chính phủ và các đơn vị công.

Liên minh châu Âu (EU) đang thúc đẩy một sáng kiến nhằm hài hòa các chuẩn mực kế toán công giữa các quốc gia thành viên thông qua việc phát triển Chuẩn mực Kế toán Khu vực Công châu Âu (EPSAS). Mục tiêu của EPSAS là tăng cường tính minh bạch, so sánh được và chất lượng của báo cáo tài chính công trên toàn châu Âu, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách và củng cố niềm tin của thị trường.

Các cơ quan kiểm toán tối cao của mỗi quốc gia, như Tòa Thẩm kế Liên bang Đức hay Văn phòng Kiểm toán Quốc gia Anh, đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm tra, đánh giá tính chính xác và hợp pháp của các báo cáo tài chính. Bên cạnh đó, các cơ chế kiểm toán độc lập và giám sát của cộng đồng cũng được khuyến khích để tăng cường tính trách nhiệm giải trình.

Mô hình của châu Á về phân cấp quản lý và trách nhiệm báo cáo 

Mô hình của các quốc gia châu Á về phân cấp quản lý và trách nhiệm báo cáo rất đa dạng, từ các mô hình tập trung truyền thống đến những nỗ lực cải cách mạnh mẽ hướng tới phân cấp và minh bạch hơn. Nhìn chung, nhiều quốc gia trong khu vực đang trong quá trình chuyển đổi để tăng cường trách nhiệm giải trình và hiệu quả của khu vực công.

- Phân cấp quản lý:  Nhiều quốc gia châu Á, đặc biệt là các nước Đông Á như Việt Nam, Trung Quốc, có truyền thống quản lý tài chính công theo hướng tập trung cao độ. Chính phủ trung ương nắm giữ quyền lực chính trong việc phân bổ và kiểm soát ngân sách, trong khi các cấp chính quyền địa phương có quyền hạn hạn chế. Mô hình này giúp đảm bảo sự nhất quán trong chính sách và ổn định kinh tế vĩ mô, nhưng đôi khi làm giảm tính linh hoạt và khả năng đáp ứng nhu cầu cụ thể của địa phương.

Trong những năm gần đây, nhiều quốc gia đã bắt đầu chuyển đổi sang các mô hình phân cấp hơn. Ví dụ, Ấn Độ đã tăng cường quyền tự chủ của các bang và địa phương trong việc lập kế hoạch, thu ngân sách và chi tiêu cho các chương trình phát triển. Hàn Quốc và Nhật Bản cũng đã thực hiện các cải cách để trao quyền tự chủ lớn hơn cho chính quyền địa phương, đặc biệt trong các lĩnh vực như giáo dục và hạ tầng. Điều này giúp các địa phương chủ động hơn trong việc giải quyết các vấn đề cấp bách và sử dụng hiệu quả nguồn lực.

- Trách nhiệm báo cáo: Nâng cao chất lượng báo cáo, các quốc gia châu Á đang nỗ lực cải thiện chất lượng báo cáo tài chính công để tăng cường tính minh bạch. Nhiều nước đã bắt đầu chuyển từ hệ thống kế toán tiền mặt sang kế toán dồn tích hoặc kết hợp cả hai. Chẳng hạn, Malaysia đang trong quá trình chuyển đổi hoàn toàn sang kế toán dồn tích, trong khi Singapore đã áp dụng thành công mô hình này từ lâu. Việc này giúp các chính phủ có cái nhìn toàn diện hơn về tài sản, nợ phải trả và hiệu suất hoạt động.

- Áp dụng chuẩn mực quốc tế: Một số quốc gia tiên phong trong khu vực đã và đang nghiên cứu, áp dụng IPSAS để hài hòa hệ thống báo cáo của họ với các chuẩn mực toàn cầu. Việc áp dụng IPSAS giúp các báo cáo tài chính của các quốc gia châu Á trở nên đáng tin cậy và có thể so sánh được trên phạm vi quốc tế, thu hút đầu tư và củng cố niềm tin.

- Tăng cường kiểm toán và giám sát: Các cơ quan kiểm toán tối cao của các nước châu Á, như Văn phòng Kiểm toán Quốc gia Ấn Độ hay Cơ quan Kiểm toán Quốc gia Nhật Bản, đóng vai trò then chốt trong việc kiểm tra tính chính xác và hợp pháp của báo cáo tài chính. Bên cạnh đó, các cơ chế giám sát từ công chúng và các tổ chức dân sự cũng ngày càng được coi trọng, góp phần thúc đẩy trách nhiệm giải trình.

Mô hình  của các nước châu Á cho thấy, quá trình phân cấp quản lý và nâng cao trách nhiệm báo cáo là một chặng đường dài, đòi hỏi sự cam kết chính trị mạnh mẽ, cải cách thể chế và đầu tư vào hệ thống thông tin.

Vận dụng cho Việt Nam

Dựa trên mô hình quốc tế về phân cấp quản lý và trách nhiệm báo cáo, Việt Nam có thể vận dụng khi thực hiện chính quyền hai cấp. Mô hình này đòi hỏi sự cân bằng tinh tế, giữa việc trao quyền cho cấp dưới và đảm bảo trách nhiệm giải trình hiệu quả.

Về phân cấp quản lý

Trao quyền đi đôi với trách nhiệm: Bài học cốt lõi từ kinh nghiệm của Mỹ và châu Âu là phân cấp cần đi kèm với sự rõ ràng về quyền hạn và trách nhiệm. Việt Nam cần xác định rõ ràng thẩm quyền của chính quyền cấp tỉnh và cấp huyện trong việc thu chi ngân sách, đầu tư công, và cung cấp dịch vụ. Thay vì chỉ phân bổ ngân sách theo từng khoản mục chi tiết, nên giao chỉ tiêu ngân sách theo chương trình, dự án hoặc kết quả đầu ra. Điều này sẽ khuyến khích các cấp chính quyền chủ động hơn trong việc sử dụng nguồn lực và tìm kiếm các giải pháp sáng tạo.

Phân cấp nguồn thu: Để đảm bảo tính tự chủ tài chính, Việt Nam có thể xem xét tăng cường quyền tự chủ cho chính quyền cấp tỉnh trong việc huy động nguồn thu, ví dụ như cho phép họ tự quyết định một số loại thuế, phí phù hợp với đặc thù địa phương. Điều này sẽ giảm sự phụ thuộc vào ngân sách trung ương và thúc đẩy các địa phương phát triển kinh tế bền vững.

Đổi mới quy trình quản lý ngân sách: Cần chuyển đổi từ quản lý dựa trên chi phí (input-based) sang quản lý dựa trên kết quả đầu ra (output-based). Thay vì kiểm soát chặt chẽ từng khoản chi, hãy tập trung vào việc đánh giá hiệu quả sử dụng ngân sách thông qua các chỉ số đầu ra cụ thể, giúp các địa phương chủ động, linh hoạt hơn.

Về trách nhiệm báo cáo

Chuẩn hóa và minh bạch báo cáo tài chính: Để kiểm soát hiệu quả quá trình phân cấp, việc chuẩn hóa báo cáo tài chính là vô cùng quan trọng. Việt Nam có thể nghiên cứu áp dụng các nguyên tắc của IPSAS để cải thiện chất lượng báo cáo, cung cấp bức tranh toàn diện về tài sản, nợ phải trả và hiệu quả hoạt động của chính quyền các cấp.

Tăng cường vai trò của kiểm toán độc lập: Kinh nghiệm của các nước phát triển cho thấy, kiểm toán độc lập đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo tính trung thực và khách quan của các báo cáo. Việt Nam nên tăng cường quyền hạn và năng lực của các cơ quan kiểm toán, đồng thời khuyến khích việc kiểm toán bởi các tổ chức độc lập bên ngoài.

Công khai, minh bạch thông tin: Mọi quyết định và báo cáo tài chính của chính quyền các cấp cần được công khai, dễ tiếp cận cho người dân và các bên liên quan. Điều này sẽ giúp tăng cường trách nhiệm giải trình, khuyến khích sự tham gia của người dân vào quá trình giám sát và quản lý tài chính công. Cần xây dựng một hệ thống thông tin tài chính công thống nhất và hiện đại, cho phép tổng hợp và phân tích dữ liệu từ các cấp để đưa ra các quyết định chính sách phù hợp.

Khung pháp lý hiện hành tại Việt Nam

Khung pháp lý hiện hành tại Việt Nam về kế toán khu vực công được xây dựng trên nguyên tắc tập trung, thống nhất và có sự phân cấp quản lý chặt chẽ. Bao gồm:

Luật Kế toán 2015

Đây là văn bản pháp lý cao nhất, quy định các nguyên tắc, chuẩn mực và nội dung cơ bản của công tác kế toán, bao gồm cả kế toán khu vực công. Luật này xác định rõ các yêu cầu về việc lập, trình bày, công khai báo cáo tài chính và trách nhiệm của các đơn vị kế toán.

Luật Ngân sách Nhà nước 2015

Luật này quy định về hoạt động thu, chi ngân sách, lập, chấp hành, và quyết toán ngân sách nhà nước. Luật Ngân sách là cơ sở pháp lý cho các đơn vị sử dụng ngân sách nhà nước phải thực hiện việc báo cáo quyết toán một cách minh bạch, đầy đủ.

Nghị định của Chính phủ

Nghị định số 174/2016/NĐ-CP: Quy định chi tiết một số điều của Luật Kế toán, làm rõ hơn về các nội dung như tổ chức bộ máy kế toán, người làm kế toán và các quy định về chứng từ, sổ sách kế toán.

Nghị định số 163/2016/NĐ-CP: Quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Ngân sách Nhà nước, đặc biệt là các quy định về lập dự toán, phân bổ và quyết toán ngân sách.

Các chế độ và chuẩn mực

Chế độ Kế toán Hành chính, sự nghiệp (Thông tư 107/2017/TT-BTC): Đây là văn bản hướng dẫn chi tiết nhất về công tác kế toán tại các đơn vị hành chính, sự nghiệp. Thông tư này quy định hệ thống tài khoản, biểu mẫu báo cáo, và phương pháp hạch toán các nghiệp vụ kinh tế đặc thù của khu vực công.

Chế độ Kế toán Doanh nghiệp (Thông tư 200/2014/TT-BTC): Mặc dù áp dụng cho khu vực doanh nghiệp, nhưng một số đơn vị sự nghiệp công lập tự chủ tài chính cũng sử dụng chế độ này để quản lý tài chính hiệu quả hơn.

Hệ thống Chuẩn mực Kế toán Việt Nam (VAS): Mặc dù VAS chủ yếu áp dụng cho khu vực doanh nghiệp, nhưng các nguyên tắc cơ bản của nó cũng là nền tảng cho việc xây dựng các chuẩn mực kế toán khu vực công trong tương lai, giúp đảm bảo tính nhất quán và minh bạch.

Các cơ quan quản lý và giám sát

Bộ Tài chính: Là cơ quan quản lý nhà nước cao nhất, có trách nhiệm ban hành các văn bản hướng dẫn chuyên môn, quy định về chế độ kế toán và báo cáo tài chính.

Kiểm toán Nhà nước: Là cơ quan độc lập, có trách nhiệm kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách nhà nước, các báo cáo tài chính của các đơn vị sử dụng ngân sách, đảm bảo tính chính xác và tuân thủ pháp luật.

Khung pháp lý này tạo cơ sở cho việc quản lý tài chính công ở Việt Nam, tuy nhiên, việc chuyển đổi từ kế toán tiền mặt sang kế toán dồn tích đang là một thách thức lớn trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Thực trạng trách nhiệm báo cáo trong Kế toán Khu vực công tại Việt Nam

Thực trạng trách nhiệm báo cáo trong kế toán khu vực công tại Việt Nam hiện nay cho thấy những tiến bộ đáng kể, nhưng cũng còn nhiều thách thức. Mặc dù đã có một khung pháp lý tương đối đầy đủ, việc thực thi và đổi mới vẫn còn nhiều điểm cần cải thiện để đáp ứng các yêu cầu về minh bạch và hiệu quả quản lý.

 Những điểm nổi bật đã đạt được

Khung pháp lý được hoàn thiện: Việt Nam đã xây dựng một hệ thống pháp lý tương đối đầy đủ cho kế toán khu vực công, với các văn bản chủ chốt như Luật Kế toán 2015, Luật Ngân sách Nhà nước 2015 và các thông tư hướng dẫn như Thông tư 107/2017/TT-BTC về chế độ kế toán hành chính, sự nghiệp. Điều này tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho việc thực hiện báo cáo tài chính.

Tăng cường công khai, minh bạch: Nhận thức về trách nhiệm báo cáo và công khai thông tin tài chính công đã được nâng cao. Nhiều cơ quan, đơn vị đã tích cực công khai báo cáo quyết toán ngân sách, báo cáo tài chính trên các phương tiện truyền thông và trang thông tin điện tử, giúp người dân và các bên liên quan dễ dàng tiếp cận và giám sát.

Nâng cao năng lực chuyên môn: Đội ngũ cán bộ kế toán tại các đơn vị hành chính, sự nghiệp ngày càng được đào tạo chuyên sâu hơn, góp phần nâng cao chất lượng lập và trình bày báo cáo tài chính.

 Những hạn chế và thách thức tồn tại

Sử dụng chủ yếu kế toán tiền mặt: Hệ thống kế toán hiện hành tại Việt Nam chủ yếu dựa trên cơ sở tiền mặt. Điều này chỉ phản ánh các giao dịch thu, chi tiền tại thời điểm phát sinh, mà không ghi nhận đầy đủ tài sản, nợ phải trả, và các cam kết tài chính dài hạn. Vì vậy, các báo cáo tài chính chưa cung cấp được một bức tranh toàn diện và chính xác về tình hình tài chính của các đơn vị công.

Tính thống nhất chưa cao: Mặc dù đã có các thông tư hướng dẫn, việc áp dụng chế độ kế toán tại các đơn vị có sự khác biệt nhất định. Một số đơn vị sự nghiệp tự chủ tài chính áp dụng chế độ kế toán doanh nghiệp, trong khi các đơn vị hành chính, sự nghiệp khác áp dụng Thông tư 107, dẫn đến sự thiếu nhất quán và khó khăn trong việc tổng hợp, so sánh dữ liệu.

Chất lượng thông tin báo cáo còn hạn chế: Một số báo cáo vẫn còn mang tính hình thức, chưa phản ánh trung thực và khách quan toàn bộ tình hình tài chính. Việc thiếu các chuẩn mực kế toán công cụ thể khiến việc định giá tài sản công, đặc biệt là tài sản cố định và cơ sở hạ tầng, gặp nhiều khó khăn, làm giảm độ tin cậy của thông tin báo cáo.

Chậm trễ trong quá trình chuyển đổi: So với kinh nghiệm quốc tế, quá trình chuyển đổi sang kế toán dồn tích tại Việt Nam còn diễn ra chậm. Mặc dù, Chính phủ đã có định hướng, lộ trình cụ thể vẫn chưa được triển khai đồng bộ và mạnh mẽ. Điều này cản trở Việt Nam trong việc tiếp cận các thông lệ quốc tế và nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công.

Để khắc phục những hạn chế này, Việt Nam cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, đẩy nhanh lộ trình áp dụng kế toán dồn tích và tăng cường năng lực cho đội ngũ kế toán viên, từ đó nâng cao hơn nữa tính minh bạch và trách nhiệm giải trình của khu vực công.

Giải pháp nâng cao trách nhiệm báo cáo trong Kế toán

Để nâng cao trách nhiệm báo cáo trong kế toán khu vực công tại Việt Nam, đặc biệt với mô hình chính quyền hai cấp, cần triển khai một loạt các giải pháp đồng bộ từ cơ chế, chính sách đến năng lực thực thi.

Hoàn thiện khung pháp lý và chính sách

Đẩy nhanh lộ trình chuyển đổi sang kế toán dồn tích: Đây là giải pháp cốt lõi. Cần sớm ban hành lộ trình rõ ràng, cụ thể để các đơn vị hành chính sự nghiệp chuyển đổi từ kế toán tiền mặt sang kế toán dồn tích. Chính phủ cần xây dựng một Hệ thống Chuẩn mực Kế toán Công Việt Nam (VAS-PS) dựa trên nguyên tắc của IPSAS, nhưng có điều chỉnh phù hợp với điều kiện Việt Nam. Điều này sẽ giúp các báo cáo tài chính cung cấp thông tin đầy đủ về tài sản, nợ phải trả, và các cam kết tài chính, từ đó nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Quy định rõ ràng về phân cấp báo cáo

Các văn bản pháp luật cần quy định chi tiết về thẩm quyền, trách nhiệm của từng cấp chính quyền (tỉnh và huyện) trong việc lập, thẩm định, và trình bày báo cáo tài chính. Cần có quy chế phối hợp giữa các cơ quan tài chính, kho bạc, và các đơn vị sử dụng ngân sách để đảm bảo thông tin được tổng hợp chính xác và kịp thời.

Đổi mới quy trình quản lý ngân sách và tài chính

Cần chuyển đổi từ mô hình quản lý dựa trên chi phí (input-based) sang mô hình quản lý dựa trên kết quả đầu ra (output-based). Thay vì tập trung kiểm soát từng khoản chi, hãy chú trọng vào việc đánh giá hiệu quả đạt được từ ngân sách đã cấp. Điều này khuyến khích các cấp chính quyền chủ động và sáng tạo hơn trong việc sử dụng nguồn lực.

Tăng cường kiểm tra, giám sát

Tăng cường vai trò và quyền hạn của Kiểm toán Nhà nước trong việc kiểm tra, đánh giá tính trung thực và hợp pháp của báo cáo tài chính. Cần khuyến khích cả các hoạt động kiểm toán độc lập đối với các đơn vị sự nghiệp công lập, đặc biệt là các đơn vị tự chủ tài chính.

Phát triển nguồn nhân lực

Tổ chức các chương trình đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu về kế toán công hiện đại, đặc biệt là kế toán dồn tích, cho đội ngũ cán bộ tài chính, kế toán tại các cấp chính quyền. Cần có chính sách đãi ngộ phù hợp để thu hút và giữ chân nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực này.

 Ứng dụng công nghệ thông tin

Xây dựng hệ thống thông tin tài chính công thống nhất: Đầu tư vào một hệ thống phần mềm kế toán, quản lý ngân sách đồng bộ từ trung ương đến địa phương, cho phép tổng hợp dữ liệu tự động, loại bỏ các khâu thủ công và giảm thiểu sai sót. Hệ thống này cần có khả năng tích hợp với các hệ thống khác như kho bạc, thuế và hải quan để đảm bảo tính liên kết dữ liệu. Công khai, minh bạch thông tin báo cáo: Xây dựng một cổng thông tin điện tử về tài chính công để công khai các báo cáo tài chính đã được kiểm toán của chính quyền hai cấp. Điều này giúp người dân và các bên liên quan dễ dàng tiếp cận, giám sát và đóng góp ý kiến, từ đó thúc đẩy trách nhiệm giải trình của các cơ quan công quyền.

Kết luận

Khung pháp lý về trách nhiệm báo cáo trong kế toán khu vực công ở Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể, tạo nền tảng cho việc quản lý tài chính công hiệu quả. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những hạn chế cần được giải quyết, đặc biệt là việc áp dụng chủ yếu mô hình kế toán tiền mặt thay vì kế toán dồn tích.

Để thực sự nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, Việt Nam cần học hỏi kinh nghiệm quốc tế và triển khai các giải pháp đồng bộ. Xây dựng và ban hành Hệ thống Chuẩn mực Kế toán Công Việt Nam (VAS-PS) dựa trên nguyên tắc của IPSAS. Chuyển từ quản lý dựa trên chi phí sang quản lý dựa trên kết quả đầu ra để khuyến khích sự chủ động và sáng tạo. Nâng cao vai trò của Kiểm toán Nhà nước và khuyến khích kiểm toán độc lập. Xây dựng một hệ thống thông tin tài chính công thống nhất và công khai, minh bạch các báo cáo tài chính.

Việc áp dụng hiệu quả các giải pháp này sẽ không chỉ nâng cao chất lượng quản lý tài chính công mà còn củng cố niềm tin của công chúng vào việc sử dụng ngân sách nhà nước, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước.