Sự thay đổi của nguyên lý kế toán qua các thời kỳ và ảnh hưởng đến kế toán tài chính trong giai đoạn hiện nay

Trong quá khứ, khi nền kinh tế còn đơn giản, các nguyên lý kế toán tập trung vào tính khách quan và nguyên tắc giá gốc. Mục tiêu chủ yếu là cung cấp thông tin đáng tin cậy về các giao dịch đã xảy ra.

1. Đặt vấn đề:

Kế toán tài chính đã phát triển không ngừng để đáp ứng nhu cầu thông tin của nền kinh tế. Sự thay đổi này được phản ánh rõ rệt qua các nguyên lý kế toán, vốn là nền tảng lý thuyết định hình cách thức ghi nhận, đo lường và trình bày thông tin trên báo cáo tài chính.

Trong giai đoạn đầu, các nguyên lý kế toán tập trung vào tính khách quan và nguyên tắc giá gốc. Điều này giúp báo cáo tài chính có độ tin cậy cao về mặt lịch sử, nhưng lại thiếu tính kịp thời và không phản ánh đúng giá trị thực của doanh nghiệp trong một thị trường năng động.

Sự phức tạp của nền kinh tế hiện đại và sự ra đời của các thị trường tài chính đã tạo ra áp lực phải thay đổi. Các nguyên lý mới như nguyên tắc giá trị hợp lý (Fair Value) ra đời, cho phép tài sản và nợ phải trả được ghi nhận theo giá thị trường hiện tại. Điều này cung cấp một cái nhìn thực tế và kịp thời hơn về tình hình tài chính, giúp người sử dụng thông tin đưa ra các quyết định hiệu quả hơn.

Ngày nay, với sự hội nhập kinh tế toàn cầu, các chuẩn mực kế toán quốc tế (IFRS) đã ra đời, giúp các nguyên lý kế toán trở nên thống nhất và minh bạch hơn. Kế toán tài chính không chỉ còn là việc ghi chép đơn thuần mà đã trở thành một công cụ quản lý mạnh mẽ, nâng cao trách nhiệm giải trình của doanh nghiệp và tạo niềm tin cho công chúng.

Do đó, việc nghiên cứu về sự thay đổi của các nguyên lý kế toán qua các thời kỳ là cần thiết để hiểu rõ quá trình phát triển của kế toán tài chính, đồng thời nhận thức được vai trò ngày càng quan trọng của nó trong nền kinh tế toàn cầu.

2. Sự thay đổi của các nguyên lý kế toán qua các giai đoạn

Trong giai đoạn đầu, kế toán truyền thống tập trung vào việc ghi chép các giao dịch một cách khách quan và có thể kiểm chứng được. Các nguyên lý kế toán chủ yếu được hình thành để đảm bảo tính tin cậy và sự nhất quán của thông tin tài chính.

Các nguyên lý kế toán nổi bật :

Nguyên tắc Giá gốc (Historical Cost Principle): Đây là nguyên tắc cốt lõi, quy định rằng tài sản phải được ghi nhận theo giá mua ban đầu. Mục đích là để thông tin kế toán có thể kiểm tra được, không phụ thuộc vào các ước tính chủ quan hay biến động thị trường.

Nguyên tắc Thận trọng (Prudence Concept): Nguyên tắc này yêu cầu kế toán viên phải đánh giá thận trọng và không được đánh giá cao hơn giá trị tài sản hoặc thấp hơn giá trị nợ phải trả. Điều này giúp ngăn ngừa việc trình bày lợi nhuận không thực tế, bảo vệ các nhà đầu tư và người sử dụng báo cáo.

Nguyên tắc Doanh thu và Chi phí phù hợp: Nguyên tắc này đảm bảo rằng doanh thu và chi phí liên quan phải được ghi nhận trong cùng một kỳ kế toán.

Nguyên tắc Cơ sở dồn tích (Accrual Basis): Các giao dịch kinh tế được ghi nhận khi chúng phát sinh, không phụ thuộc vào thời điểm tiền được chi ra hay thu về.

Các nguyên lý trên đã định hình kế toán tài chính trong giai đoạn đầu, biến nó thành một công cụ ghi chép các giao dịch đã xảy ra. Thông tin tài chính được trình bày mang tính lịch sử, chính xác nhưng lại thiếu đi tính kịp thời và không phản ánh được giá trị thị trường của tài sản. Điều này phù hợp với bối cảnh kinh tế đơn giản, nhưng dần trở nên hạn chế khi thị trường tài chính phát triển và nhu cầu thông tin của các nhà đầu tư thay đổi.

Giai đoạn hiện đại (Thế kỷ 20)

 Trong giai đoạn thế kỷ 20, kế toán tài chính đã trải qua một sự thay đổi đáng kể, chuyển từ việc chỉ tập trung vào ghi chép lịch sử sang cung cấp thông tin hữu ích hơn cho các quyết định của nhà đầu tư. Giai đoạn này chứng kiến sự xuất hiện và phát triển của thị trường chứng khoán, khiến nhu cầu về thông tin tài chính không chỉ dừng lại ở tính lịch sử mà còn cần tính kịp thời và dự báo. Để đáp ứng nhu cầu này, một số nguyên lý mới đã được nhấn mạnh và hoàn thiện:

Nguyên tắc Giá trị Hợp lý (Fair Value Principle): Nguyên tắc này cho phép ghi nhận tài sản và nợ phải trả theo giá trị thị trường hiện tại của chúng thay vì chỉ dựa trên giá gốc ban đầu. Điều này cung cấp một cái nhìn sát thực hơn về tình hình tài chính của doanh nghiệp, đặc biệt là đối với các tài sản có giá trị biến động mạnh như chứng khoán hoặc các công cụ tài chính.

Nguyên tắc Hoạt động Liên tục (Going Concern Principle): Nguyên tắc này giả định rằng doanh nghiệp sẽ tiếp tục hoạt động trong tương lai gần, cho phép kế toán viên không cần phải thanh lý tài sản và nợ phải trả theo giá trị thanh lý.

Nguyên tắc Nhất quán (Consistency Principle): Nguyên tắc này yêu cầu các doanh nghiệp phải sử dụng cùng một phương pháp kế toán cho các giao dịch tương tự từ kỳ này sang kỳ khác, giúp thông tin tài chính có thể so sánh được theo thời gian. Sự thay đổi này đã định hình lại vai trò của kế toán tài chính, từ ghi chép lịch sử đến công cụ đánh giá: Kế toán tài chính không chỉ là một hệ thống ghi chép các giao dịch đã xảy ra mà còn là một công cụ giúp đánh giá giá trị thực tế của doanh nghiệp. Thông tin về giá trị hợp lý giúp nhà đầu tư đưa ra quyết định mua hoặc bán cổ phiếu.

Các nguyên lý mới giúp nâng cao tính minh bạch và độ tin cậy của báo cáo tài chính, từ đó thu hút thêm các nhà đầu tư. Nhu cầu về một bộ nguyên tắc chung đã thúc đẩy các tổ chức nghề nghiệp như Hội đồng Chuẩn mực Kế toán Tài chính Hoa Kỳ (FASB) và Ủy ban Chuẩn mực Kế toán Quốc tế (IASC, sau này là IASB) phát triển các chuẩn mực kế toán, làm cho các nguyên lý trở nên cụ thể và dễ áp dụng hơn.

Giai đoạn hội nhập (Thế kỷ 21):

Trong giai đoạn thế kỷ 21, sự toàn cầu hóa và phát triển mạnh mẽ của công nghệ đã thúc đẩy sự thay đổi của các nguyên lý kế toán, hướng tới sự hội nhập và tăng cường tính minh bạch. Giai đoạn này được đánh dấu bằng sự ra đời và áp dụng rộng rãi của Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế (IFRS). IFRS đã thay đổi đáng kể cách thức hoạt động của kế toán tài chính, tập trung vào các nguyên lý sau:

Thay vì chỉ chú trọng vào tính khách quan và kiểm chứng được, nguyên lý này nhấn mạnh rằng thông tin trên báo cáo tài chính phải mô tả trung thực, đầy đủ và không thiên lệch về các giao dịch và sự kiện kinh tế. Điều này đòi hỏi các kế toán viên phải đưa ra các xét đoán chuyên môn một cách hợp lý. Nguyên lý này cho phép kế toán viên và kiểm toán viên bỏ qua những thông tin không quan trọng, không làm ảnh hưởng đến quyết định của người sử dụng báo cáo. Ngược lại, những thông tin có thể ảnh hưởng đến quyết định phải được trình bày đầy đủ.

IFRS ra đời với mục tiêu chính là tạo ra một ngôn ngữ kế toán chung trên toàn cầu. Điều này giúp các nhà đầu tư và phân tích có thể dễ dàng so sánh báo cáo tài chính của các công ty thuộc các quốc gia khác nhau. Với tốc độ thay đổi nhanh chóng của thị trường, nguyên lý này nhấn mạnh việc cung cấp thông tin kịp thời để người sử dụng có thể đưa ra quyết định nhanh chóng.

Sự thay đổi này đã biến kế toán tài chính thành một công cụ mạnh mẽ và mang tính chiến lược: Kế toán tài chính không chỉ đáp ứng nhu cầu pháp lý mà còn tăng cường trách nhiệm giải trình của doanh nghiệp đối với công chúng và các nhà đầu tư. Các vụ bê bối tài chính trong những năm đầu thế kỷ 21 đã làm nổi bật vai trò của các nguyên lý này trong việc ngăn ngừa gian lận.

Việc áp dụng giá trị hợp lý được thực hiện rộng rãi hơn, mang lại thông tin sát với thị trường. Các doanh nghiệp đa quốc gia và các công ty niêm yết trên thị trường quốc tế đã buộc phải tuân thủ các chuẩn mực chung, giúp thị trường vốn hoạt động hiệu quả hơn.

Có thể nói,  trong kỷ nguyên hội nhập, các nguyên lý kế toán đã chuyển dịch từ nền tảng ghi chép lịch sử sang một khung khổ lý luận linh hoạt, tập trung vào việc cung cấp thông tin chất lượng cao, có thể so sánh và phục vụ trực tiếp cho các quyết định kinh tế trong một thế giới phức tạp.

3. Ảnh hưởng đến kế toán tài chính và vai trò của nguyên lý kế toán

Sự thay đổi của các nguyên lý kế toán đã tác động sâu sắc đến vai trò của kế toán tài chính, chuyển đổi nó từ một chức năng ghi chép đơn thuần thành một công cụ quản lý và ra quyết định chiến lược. Từ chức năng ghi chép đến công cụ ra quyết định  Ban đầu, kế toán tài chính chỉ đơn giản là một hệ thống ghi lại các giao dịch đã xảy ra, chủ yếu dựa trên nguyên tắc giá gốc. Vai trò của nó là cung cấp thông tin lịch sử và có thể kiểm chứng được, giúp kiểm soát các giao dịch và tuân thủ các quy định. Tuy nhiên, với sự phát triển của thị trường tài chính và nhu cầu thông tin ngày càng tăng của các nhà đầu tư, vai trò của kế toán tài chính đã thay đổi. Việc áp dụng các nguyên tắc mới như giá trị hợp lý cho phép các báo cáo tài chính phản ánh đúng hơn giá trị thực tế của doanh nghiệp. Điều này giúp các nhà đầu tư và quản lý đưa ra quyết định tốt hơn về việc đầu tư, vay vốn hoặc mở rộng kinh doanh.

Trong kỷ nguyên hội nhập, các nguyên lý kế toán, đặc biệt là thông qua việc áp dụng IFRS, đã nhấn mạnh tính trung thực, hợp lý và tính có thể so sánh. Điều này buộc các doanh nghiệp phải trình bày thông tin một cách minh bạch, đầy đủ và không thiên lệch, từ đó nâng cao trách nhiệm giải trình của ban lãnh đạo đối với cổ đông và các bên liên quan. Các nguyên lý mới giúp ngăn ngừa gian lận và tạo niềm tin cho công chúng.

Cuối cùng, sự thay đổi này không chỉ ảnh hưởng đến các con số trên báo cáo mà còn định hình lại chính bản thân nghề kế toán. Kế toán viên không còn chỉ là người ghi chép số liệu mà đã trở thành những chuyên gia tài chính, có khả năng phân tích và tư vấn cho các quyết định kinh doanh. Vai trò của họ ngày càng quan trọng trong việc đảm bảo sự thành công và bền vững của doanh nghiệp. Sự tác động của từng giai đoạn thay đổi đối với thực tiễn kế toán tài chính:

Ảnh hưởng đến việc ghi nhận và đo lường:

Sự thay đổi của các nguyên lý kế toán đã tác động sâu sắc đến cách thức ghi nhận và đo lường trong kế toán tài chính qua từng giai đoạn, làm cho thông tin trên báo cáo trở nên hữu ích và kịp thời hơn. Đó là :

Ở giai đoạn kế toán truyền thống . Kế toán tài chính chủ yếu dựa trên nguyên tắc giá gốc (Historical Cost Principle). Tài sản được ghi nhận theo giá mua ban đầu của chúng. Phương pháp này đảm bảo tính khách quan và có thể kiểm chứng, vì giá trị được xác định rõ ràng từ các hóa đơn, chứng từ. Tuy nhiên, nó không phản ánh được giá trị thực tế của tài sản trên thị trường, đặc biệt khi giá trị đó biến động mạnh. Báo cáo tài chính chỉ mang tính lịch sử, thiếu đi sự kịp thời và không hữu ích cho việc ra quyết định đầu tư trong bối cảnh thị trường thay đổi nhanh.

Sang giai đoạn hiện đại và hội nhập : Sự phát triển của thị trường tài chính đã thúc đẩy sự ra đời của các nguyên lý mới và thay đổi cách ghi nhận, đo lường.

- Nguyên tắc giá trị hợp lý (Fair Value Principle): Đây là thay đổi lớn nhất, cho phép ghi nhận và đo lường một số tài sản (như các công cụ tài chính, bất động sản đầu tư) theo giá thị trường hiện tại. Điều này giúp báo cáo tài chính phản ánh đúng hơn giá trị kinh tế của doanh nghiệp.

- Nguyên tắc thận trọng (Prudence Concept): Nguyên tắc này vẫn được duy trì nhưng được hiểu theo hướng linh hoạt hơn. Thay vì chỉ đơn thuần là "không đánh giá cao tài sản", nó còn cho phép ghi nhận các tổn thất dự kiến, ví dụ như dự phòng giảm giá hàng tồn kho hoặc nợ khó đòi, giúp báo cáo tài chính mang tính trung thực và không làm sai lệch thông tin.

- Khái niệm trọng yếu (Materiality): Nguyên lý này giúp các kế toán viên không bị sa đà vào các chi tiết nhỏ. Việc ghi nhận và trình bày thông tin được ưu tiên dựa trên mức độ quan trọng của nó, đảm bảo người đọc có thể tập trung vào những thông tin cốt lõi, từ đó đưa ra quyết định hiệu quả hơn. Sự chuyển dịch từ giá gốc sang giá trị hợp lý đã làm cho việc ghi nhận và đo lường trong kế toán tài chính phức tạp hơn, đòi hỏi sự xét đoán chuyên môn. Tuy nhiên, đổi lại, các báo cáo tài chính cung cấp thông tin kịp thời, minh bạch và sát thực hơn với tình hình kinh doanh của doanh nghiệp trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Ảnh hưởng đến tính minh bạch và trách nhiệm giải trình:

Việc áp dụng IFRS (Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế) đã tạo ra một sự thay đổi lớn, giúp các báo cáo tài chính trở nên minh bạch và đáng tin cậy hơn, từ đó nâng cao trách nhiệm giải trình của doanh nghiệp.

Các yếu tố chính tăng cường tính minh bạch

- Tính nhất quán và so sánh được: Trước đây, mỗi quốc gia có thể có các chuẩn mực kế toán riêng, khiến việc so sánh các doanh nghiệp toàn cầu rất khó khăn. IFRS đã tạo ra một ngôn ngữ kế toán chung, cho phép các nhà đầu tư dễ dàng so sánh hiệu quả hoạt động và tình hình tài chính của các công ty thuộc các quốc gia khác nhau.

- Nguyên tắc dựa trên bản chất hơn là hình thức: IFRS tập trung vào bản chất kinh tế của các giao dịch hơn là chỉ tuân thủ các quy tắc một cách cứng nhắc. Ví dụ, một giao dịch thuê tài chính có thể được ghi nhận là một khoản nợ và tài sản, phản ánh đúng bản chất của nó thay vì chỉ là một chi phí thuê.

- Tăng cường thuyết minh: IFRS yêu cầu doanh nghiệp phải thuyết minh chi tiết hơn về các chính sách kế toán, các ước tính và xét đoán mà ban lãnh đạo đưa ra. Điều này giúp các nhà đầu tư hiểu rõ hơn về cách các con số trên báo cáo được hình thành, từ đó đưa ra quyết định có cơ sở hơn.

Tính minh bạch được nâng cao đã trực tiếp tác động đến trách nhiệm giải trình: Khi các báo cáo tài chính trở nên dễ đọc và dễ so sánh hơn, các doanh nghiệp phải chịu áp lực lớn hơn từ các nhà đầu tư và công chúng để có hiệu quả hoạt động tốt và minh bạch. Các yêu cầu thuyết minh chặt chẽ hơn và các nguyên tắc kế toán linh hoạt nhưng dựa trên bản chất kinh tế giúp giảm thiểu các hành vi gian lận tài chính, bảo vệ quyền lợi của các nhà đầu tư.

Tóm lại, IFRS đã giúp kế toán tài chính trở thành một công cụ hiệu quả để tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, tạo ra một sân chơi công bằng hơn cho các doanh nghiệp và tăng niềm tin của công chúng vào thị trường vốn.

Ảnh hưởng đến việc ra quyết định

Các nguyên lý kế toán mới, đặc biệt là những nguyên lý xuất hiện trong kỷ nguyên hội nhập, đã làm thay đổi đáng kể cách thức các nhà quản lý và nhà đầu tư đưa ra quyết định kinh tế.

Cung cấp thông tin có giá trị hơn; Trong quá khứ, báo cáo tài chính dựa trên nguyên tắc giá gốc chỉ cung cấp thông tin lịch sử. Tuy nhiên, việc áp dụng các nguyên lý mới như giá trị hợp lý (Fair Value) giúp báo cáo tài chính phản ánh đúng hơn giá trị thực của các tài sản và nợ phải trả tại thời điểm hiện tại. Thông tin này đặc biệt hữu ích cho các nhà đầu tư khi họ cần đánh giá giá trị của một công ty trước khi quyết định mua bán cổ phiếu.

Nâng cao hiệu quả quản trị nội bộ ; Đối với các nhà quản lý, các nguyên lý mới giúp họ có cái nhìn toàn diện hơn về hoạt động của doanh nghiệp. Ví dụ, việc ghi nhận chi phí theo cơ sở dồn tích (Accrual Basis) giúp họ hiểu được hiệu quả hoạt động trong một kỳ, ngay cả khi tiền chưa được thu hoặc chi. Điều này giúp họ phân tích lợi nhuận thực tế, kiểm soát chi phí và đưa ra các quyết định về giá bán, sản xuất hoặc đầu tư một cách hiệu quả hơn.

Hỗ trợ quyết định đầu tư : Các nguyên lý như tính trung thực, hợp lý (Faithful Representation) và tính có thể so sánh (Comparability) đã tạo ra một "ngôn ngữ" kế toán chung trên toàn cầu thông qua các chuẩn mực IFRS. Điều này giúp các nhà đầu tư dễ dàng phân tích và so sánh các doanh nghiệp khác nhau trên toàn thế giới, từ đó giảm thiểu rủi ro và đưa ra quyết định đầu tư chính xác hơn.

Tóm lại, sự thay đổi của các nguyên lý kế toán đã biến báo cáo tài chính từ một công cụ ghi chép thành một nguồn thông tin mạnh mẽ, giúp các nhà quản lý và nhà đầu tư có đủ cơ sở để đưa ra các quyết định kinh tế hiệu quả trong một môi trường kinh doanh phức tạp và toàn cầu hóa.

4. Kết luận và kiến nghị

 Sự thay đổi của các nguyên lý kế toán không phải là ngẫu nhiên, mà là sự phản ánh của bối cảnh kinh tế và nhu cầu thông tin ngày càng phức tạp. Từ Kế toán truyền thống đến hiện đại: Chúng ta đã thấy một sự dịch chuyển từ việc ghi chép dựa trên giá gốc và tính khách quan sang việc sử dụng các nguyên lý linh hoạt hơn như giá trị hợp lý, nhằm cung cấp thông tin kịp thời và sát với thị trường. Đến Kỷ nguyên hội nhập: Việc áp dụng các chuẩn mực toàn cầu như IFRS đã đưa kế toán tài chính lên một tầm cao mới. Các nguyên lý kế toán giờ đây tập trung vào tính trung thực, hợp lý, tính có thể so sánh và tính trọng yếu, biến kế toán tài chính thành một công cụ mạnh mẽ để tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Vai trò của kế toán tài chính đã thay đổi từ việc chỉ đơn thuần ghi chép lịch sử sang một chức năng chiến lược, cung cấp thông tin hữu ích cho các nhà quản lý và nhà đầu tư để đưa ra quyết định hiệu quả.

Để tiếp tục phát triển và thích ứng với tương lai, cần có một số kiến nghị sau:

 Cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý và chuẩn mực kế toán, đặc biệt là trong bối cảnh Việt Nam đang hội nhập sâu rộng hơn với nền kinh tế toàn cầu. Việc cập nhật các chuẩn mực phù hợp với thông lệ quốc tế là rất cần thiết. Nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của việc áp dụng các nguyên lý và chuẩn mực kế toán một cách đúng đắn. Doanh nghiệp không nên xem kế toán chỉ là công việc tuân thủ quy định, mà là một công cụ để quản lý và tạo ra giá trị.

Đối với đội ngũ kế toán cần không ngừng học hỏi và nâng cao trình độ chuyên môn, đặc biệt là các kỹ năng phân tích và sử dụng công nghệ mới (AI, blockchain) để đảm bảo rằng thông tin kế toán luôn chính xác, kịp thời và hữu ích.